Thuthak (News)

Thursday, June 16, 2016

GAMLAKVAKNA 12 PAN SIN DING



GAMLAKVAKNA 12 PAN SIN DING


                Na lamdang tampi tawh Pasian in Israel mipi 20,00,000 valte Izipt gam panin Moses makaihna tawh a paikhiatpih khit ciangin Israelte in haksatna a nei nawn lo leh nuamtakin a kalsuan hi zenzen lo uh hi. Kuama omlohna gam tawnin kuamah teenlohna gam a zuan hi lo uh a, galdo ding, huihpi-guahpi, gilkial-dangtak, nat-le-sat, nek-le-dawn haksatna tampi omin, amau sung mahmah ah zong ngaihsut leh deihdan kibatlohna tampi mah om hi. Ahi zongin Pasian makaihna leh ompihna tawh kalsuanin mainawt zel uh cih Gamlakvakna laibu panin kimu hi. Tua haksatnate laka khat Gamlakvakna 12 sung a kigelh panin tuhunin sin ding pawlkhat a om ding ka lamen hi.

Gamlakvakna Laibu
                Kum 1400 B.C. kiimin Moses in a gelh hi ding a ki-um hih Gamlakvakna laibu sungah kisimpina nihvei (L. 1– khualzin kipatna & L. 26– khualzin kum 28-na) om ahih manin Hebru pau pana Grik pau tawh Lai Siangtho a tei masate in Grik kammal ‘Arithmoi’ ci uh a, tua panin Mikangte in “Numbers” ciin tei uh hi. Ahi zongin hih laibu pen a kigelhna Hebru pau-ah “Bemidbar” kici a, tua pen “gamlak-ah ahkl sehnelgam-ah” (in the wilderness) cihna hi a, Israel mite, Izipt gam sunga ukcipna pan suakta a, Pasian in a ciamsa Kannan gam a zuatna hun a sehnel gam sunga a khualzinna uh thu a kigelhna laibu ahi hi.
               
Miriam leh Aaron in Moses Mawhsak (n. 1-2)
                Moses in Kush numei a tenpihna hangin Miriam leh Aaron in Moses mawhsak uh hi. Hih Moses zi pen Zipporah (Pai 2:21) hi lo ding hi. Bang hang hiam cih leh Zipporah pen Arabia gam sung Midian gam pan ahi hi. Kush kici pen Lai Siangtho pawlkhat ah Ethiopian ciin kitei a, Izipt leilu lama omte ahi uh hi.
                Minamdang zi a neihna paulapin Miriam leh Aaron in Moses langpanin, “Moses tungtawn bekin Topa in hong hopih ahi hiam?” ci-in, “Eite tungtawnin zong thu hong gen hi lo ahi hiam?” ci uh hi. Moses sanggam leh kamsang khat ahi Miriam (Pai 15:20) in makaipi Moses pen Pasian in makai ding-a a seh ahih lam phawk napi-in, paulap bawlin, amah kamsang khat ahihna tawh Moses mawhsakin makai sep sawm hi. Tua pen Moses sanggampa mah ahi Aaron in na thukimpih a, tua a mawhsakna uh Topa in za hi.

Pasian in Miram leh Aaron Mawhsak (n. 3-12)
                Moses in amah a mawhsak mite a dawnkikna kimu lo hi. A neu 3 sungah Moses pen mihoih ahihna leh mi lungnem mahmah ahihna kigelh hi. Moses in amah a mawhsakte a dawnkikloh hangin, Pasian in vaihawm hi.
Pasian in Israel mite it mahmah a, zuih ding thukham nam tampi pia hi. Tua lakah minamdang tawh kiteenloh ding na gen a, tua a gente pen Amor, Kanaan, Hit, Perez, Hiv, Girgash leh Jebus mite ahi hi (Pai 34:11, 16; Thkna 7:1, 3). Hih thupiaknate pansanin Miriam leh Aaron in Moses mawhsak hi kha ding hi.
A tomin gen leng, a thum un Pasian in biakbuk-ah samin, Meiikhuam sungah Topa hong kumsukin biakbuk kongkhak-ah Miriam leh Aaron ‘counselling’ neihpih hi. Moses a itna thu leh ‘Moses gensiat ding bang hangin lau lo na hi uh hiam?’ ciin dong hi. Miriam leh Aaron tungah Topa heh mahmah a, paisan hi. Meiikhuam tung lamah a kilakkhiat khit phetin Miriam phak pah a, a pumpi vuk bangin ngo hi. Aaron in Miriam a muh phetin Moses kiangah mawh a kisakna thu leh maisak dingin ngen pah hi. Hih munah a makaipi Miriam in Moses a mawhsakna hangin thuak hi.
Phak kici pen natna kihhuai leh lauhuai mahmah a kingaihsun ahi hi. Tua bang natna a neite pen kuamah tawh a kilawnkhaklohna ding leh a kimuh mengmenglohna dingin khua pua lamah kikoih hi. Jesu hunlai ciang dongah zong phakte pen khua pua lamah kuamah tawh a kisawh kha lo dingin koih uh hi. Amau hun laia natna kihhuai leh lauhuaipen tawh Moses a mawhsakna hangin Mirian tungah Pasian hehna tung hi.

Miriam Adingin Moses Kap (n. 13 - 16)
Tua ci bang a Pasian in a hehna Miriam tungah a tunsak a, a phaksak ciangin mi hoih (n. 3) Moses in amah a mawhsak Miriam damna dingin kap-in Pasian tungah kiko hi. Moses pen a mipihte a it mahmah (Pai 32:32) makai hoih khat hi a, a innkuanpihte sung mahmah panin amah a lehdo omin, Pasian hehna a thuak a om hangin, a damna dingin Pasian kiangah ngetsak zawsop hi.
Ahi zongin Moses in a ngetna hangin Pasian in Miriam damsak pah loin, makaipa Moses a gensiatna hangin gentehna khat zang a, Miriam pen a pa in a maiah cilphih leh zong Nipi kal khat sung maizum ding hi lo hiam? ciin, ni sagih sung Israel mite giahphual pua lamah om dingin ci hi. Ni sagih khit ciang Miriam damin, ama hanga kizom thei lo a khualzinna zom uh hi.

Sin Theih Dingte
                Hih atunga thute panin tuhun i nisim nuntakna-ah sin theih ding pawlkhat om ding hi. Tua lak panin pawlkhat gen lehang:
                Thudik deihna hang hi loin, hazatna leh makai sep nopna hang a Pasian’ sathau nilhsa gensiat a, langpan pen hoih het lo ahihna kimu hi. Paulap hoih mahmah tawh a kibang Miriam in zang mah leh Pasian in thei a, a sathaunilhsa makai Moses lamah pang hi.
                Miriam kampauna i et ciangin amah zong kamsang khat ahih manin kiliansakin, Moses sep khempeuh a sem thei dingin kingaihsun hi kha ding hi. Kiliatsakna pen Pasian in hua mahmah hi. Sum-le-pai huah man, laitan tam neih man, beh-le-phung hauh man peuh a makaite thusimloh, gensiatna leh langpanna pen hoih het lo hi.
                Pasian in Miriam a phaksakna a muh ciangin Aaron kisikin, Moses kiang mahmahah mawh ahihna, a kisikna leh maisak dingin ngen pah a, thupi hi. Zuau thu hang peuh, a taktak tawh a kibang thu hoih lo hang peuhin makaite kigensia, kimudah, kilangpan thei hi. Ahi zongin hoih lo hi, Pasian deihna hi lo hi, cih phawk ciang a kisikna pen cidamna leh maizumlohna ahi hi.
                Moses in a minamte it-in, amah a langpan mite zong it a, Pasian in daan a piak hangin a damna dingin Pasian kiangah thuumsak hi. Makaite in a nungzuite’ khialhna bangci bangin thuk (response) cih pen makai hoih leh hoih lo kitheihna lianpi ahi hi. A hoih lama thungetna leh maisakna tawh a thuk makai hih ding thupi hi.
                Pasian in a sehsa mite it mahmah a, a sehsa mite lamah pang den hi. Moses in Miriam a maisak hangin Pasian in Miriam pumpi tungah a gitlohna gah thuaksak veve hi. Banah, a mawh kha het lo Israel mibup in a mainawtna ding lampi khakin ni sagih sung kalsuankhia thei lo uh hi. Miriam bekin thuak lo a, a kiim a kiangate adingin zong nawngkai hi.

Thukhupna
                Hih a tunga haksatna pen hazatna hanga hong om hi, cih kician takin kimu hi. Miriam (leh Aaron) in Moses a gensiatna uh a hang pen thudik deihna leh Moses mahmah khial ahih manin a itna uh hang a Moses kibawlpha dinga a deihna uh hang hi peuhmah lo hi. Hazatna, kiliatsakna, huaiham leh mi siatsak nopna lungsim tawh, “Ei kua, amah kua, amah bekin makai sem thei maw…” ci a Pasian sathau nilhsa Moses a mawhsakna uh pen Pasian in deih het lo hi. Pasian in talent hoih tak, sum-le-pai, neih-le-lam tampi, pilna-siamna, lawm-le-gual hoih pipi hong pia kha in teh, ahi zongin tuate kisaktheihpih a, Pasian mizat, a sathau nilhsa mite simmawhna leh gensiatna dingin zat khak ding kidophuai hi. Tua bang mahin, makaite in zong, Moses mah bangin minam leh nungzuite it a, mawhna bawlte zong a mawhna uh maisak ding leh Pasian kiangah thungetsak ding ahihna thu kician takin hih hih Lai Siangtho panin kimu thei hi.


~ T. Sawm Lian
Daihna Cabin, 15062016

Monday, June 13, 2016

KHRISTIAN ZI LEH PASALTE VAIPUAK



KHRISTIAN ZI LEH PASALTE VAIPUAK
(Eph 5:22-33)

Lai Siangtho sungah mi kibang het lo nih – zi hau mahmah kumpi Solomon leh zi nei lo Sawltak Paul in zi leh pasal thu tawh kisai lim gelh mahmah uh hi. Zi hau mahin omin, Solomon in bel zi hoih leh hoih lo, zi hoih lo neite thuakna leh zi hoih lo neih sanga a nuamzaw thu tampi (Paunakte sung khawngah) gen hi. Tua lam gen masa gawp mawk le’ng hong buaihuai thei ahih manin Ephesa 5:22-33 sunga Sawltak Paul’ genna panin zi leh pasalte vaipuak/mawhpuak i gen ding hi.

Ephesa Laibu
                Ephesa laibu pen Rom khuapi sunga kumpite in inn-a a khumcip (house arrest) hun sunga Sawltak Paul in a laigelh/laikhak lite (Ephesa, Filippi, Kolose, Filemon) laka khat hi a, A.D 61 kum-a a gelh hi dingin ki-um hi. Ephesa khua pen tuhun ciang Turkey kici gam sungah om a, Sawltak Paul hun laiin zong khua thupi, minam tuamtuamte teenkhopna ahi hi. Temple of Artemis kici, a zaina – 425ft. x 220ft. x 60 ft.; laibuli hoih mahmah; sumbawlna phual 360 feet square; mi 25,000 tut theihna limpiahna innpi (theater) bang zong om hi.
Hih laibu ah Jew mi leh Gentail mi Jesu hotkhiatna sungah kilamdanna om lo ciin Paul in gen hi. A lian 1–3 sung pen Khris sunga thu-ummite omzia gencianna hi a, a lian 4–6 pen Khristiante nuntak-kalsuanzia ding genna ahi hi. Eph 5:22-33 sungah Sawltak Paul in zi leh pasal kizopna, nupa kalsuanzia ding leh theih ding thu gelh a, tom cikin Kolose 3:18,19 ah gelh kikin, Peter in zong hih thu tawh a kihual mah 1 Pet 3:1-7 sungah gelh hi.
Tuhun ciangin zi leh pasalte lakah ‘kei kua, bangci bangin nungta ding,’ cih ngaihsun lo leh, Lai Siangtho in bangci gen cih kan loin, ei hoihsakna leh mihing dikna (rights) paulapin kikalsuan kha zel ahih manin innsung kimakaihna leh innsung kalsuanna-ah buaina tampi om hi. Tua ahih manin hih thu pen tuhun adingin a kisam pha mahmah thu ahi hi.

Zite vaipuakte (n. 22-24)
                Eph 5:22-24 sungah Paul in zite in a pasalte’ tung uah a vaipuak uh leh a hang (reason) gelh a, gentehna tawh kician takin gencian lai hi.
                Vaipuak: Zite aw, na pasalte tung uah ki-ap (submit) un; Topa tungah na ki-ap bang un (n. 22). Hih munah Sawltak Paul in thupiakna kammal (imperative word) zangin zite zuih ding gen a, ‘zi’ kici, pasal nei peuhmah in Topa tungah a ki-ap bang leh Topa thu a man bang un a pasalte thumang ding, a pasalte tung uah ki-ap/kipumpiak ding ci hi.
Grik kammal ‘ai gunaikes’ cih Paul in hih munah zang a, hih pen numei khempeuh genna kammal hizaw hi. Ahi zongin hih muna a kizatzia (context) pen zineisa pasalte (Gk. andrasin) tawh kizangkhawm/kigenkhawm ahih manin numeite cih sangin ‘zite’ ciin kitei hi.
“Ki-ap” (submit/hupotassasthe[Gk]) cih kammal pen Lai Siangtho a kitei masa (manuscript) pawlkhatah om lo a, ahih zongin a tamzaw-ah a om banah, zite pen pasalte tungah ki-ap/kipumpiak dingin a genna tuamtuam panin a om ding mah hi cih kician takin kithei hi (c.f. 1 Pet 3:1; Kol 3:18). Tua banah, a ban i sim suk ciangin zite pasalte tungah ki-ap ding ahihna thu kician sinsen hi.
                Ki-apzia ding tawh kisai zong Sawltak Paul in gen pah a, “Topa tungah na ki-ap bang un ahkl Topa tungah na hih bang un” cih ahi hi. Topa tungah a ki-ap, mi piangthak taktak zi pen a pasal tungah zong ki-ap ding cihna hi. Ki-kha-mi sak lua a, pasalte thusim lo leh bangmah-a a ngaihsun lo mi pen Sawltak Paul hong sinsakdan tawh kituak lo hi. Pasian tungah a ki-ap khin thu-um zi khat pen Pasian tungah ki-ap mah bangin a pasal tungah ki-ap ding cihna ahi hi.
                A hang: Pasal pen a lu/heutu (head) hi; a tatkhiatsa pawlpi (church) tungah Khris a lu (head) ahih mah bangin (n. 23). Hih munah bang hangin zite pen pasalte tungah ki-ap ding hiam cih Paul in gencian hi. Tua pen, pawlpi leh a phuankhia, a nei Jesu Khris tawh genteh a, pawlpi (church) sangin a phutkhiapa Khris lianzaw a, Khris pen pawlpi lu (head), pawlpi tungah thuneitu ahih mah bangin zite tungah zong thunei, zite lu (head) pen pasal hi, ci hi.  
                Bang ci bangin..: Pawlpi pen Khris sungah a ki-ap bangin, zite zong na khempeuh ah a pasalte tung uah ki-ap ding uh hi (n. 24). Hih muna pawlpi (church) kici pen Khris tawh a kizom taktak pawlpi hi cih pen theih masak kisam hi. Tua Khris tawh a kizom taktak pawlpi in Khris pen a thupi leh a lianpen a koih a, a hong sawlna/thupiakna bang a ama deihna banga a kalsuan mah bangin, zite in zong pasalte deihna bangin om ding cihna ahi hi.
                Hih a neu 24 sungah a “na khempeuh-ah” (Gk. en panti) cih kammal pen a buaihuai leh a haksa khat ahi hi. “Na khempeuh-ah ki-ap” cih ciangin Pasian deihloh thute khempeuh zong huam hiam, cih pen dotna lianpi ahi hi. Ngaihsutdan tampi leh thunung-thuma i sim ciangin hih ‘na khempeuh-ah’ cih pen Pasian deihna tawh kituak a pasalte’ thumanna a gennop bulpi hi leh kilawm hi. Tua ahih manin hih “na khempeuh-ah” cih kammal pen “Khris/Pasian deihna tawh a kituakte khempeuh a gennopna hi” ci leng kikial lo ding hi.

Pasalte Vaipuak (n. 25-32)
                Zite vaipuak – a pasalte tung uah ki-ap ding, thumang tak leh pasalte deih banga nuntak ding cih pen a haksa mahmah tawh kibang hi. Ahi zongin tua sang a baih lo zaw thu Sawltak Paul in pasal, zineisate vaipuak a neu 25–32 sungah kician takin gencianna tawh gelh hi.
                Vaipuak: Zite it ding (n. 25a, 28, 33). Zite tungah Sawltak Paul in thupiakna kammal (imperative word) a zat mah bangin hih munah zong thupiakna kammal mah tawh pasalte vaipuak genkik hi. Eph 5:25, 28, 33 sungah itna (Gk. agape) cih kammal gukvei Paul in zang hi. Pasalte vaipuak thupipen zite it ding ahi hi. Tua pen gentehna mah tawh na gencian kik hi. Khris in pawlpi a it manin puanbanna om lo leh a sianthona dingin a nuntakna piakhia hi (n. 25-27). Tua banah itzia ding tawh kisai-in, ‘pasalte in amau pumpi a it bangin a zite a it ding,’ ci a, ‘a zite a itte in amau pumpi zong a it ahi uh hi,’ ci hi (n. 28,29)
                Etteh ding: Khris in pawlpi a it bangin (n. 25b, 29c). Pawlpi lu (head) Khris ahihna tawh numeite vaipuak a gencian khit ciangin, pasalte vaipuak a genna sungah pawlpi leh Khris kizopna mah tawh hong gencian leuleu hi. Zite pen pawlpi tawh genteh a, pasal pen Khris tawh genteh hi. Khris in sisan tawh a hotkhiatsa mite omkhopna pawlpi a it bang leh, a kisapte uh lawhcingsakin, hoih leh pha takin a makaih bangin pasal in zong a hoih leh manpha, lampi dik leh Pasian thu tawh kituakin itna tak tawh zite makaih ding ahi hi.
                A hang…: Pasalte in zite a itna ding a hang (reason) kician takin Paul in gelh a, a kikhen thei lo pawlpi leh Khris tawh genteh-in, zi leh pasal (nupa) pen ci-le-sa khat (one flesh) hi, ci hi (n. 31c). Hih munah ‘khat/one’ cih ciangin na khempeuh kibang khin cihna hi tuan lo hi. Pasian pianzia tawh kinai mahmah hi. Pasian zong ‘khat’ bek hi a, mimal tuam Pa, Tapa leh Kha Siangtho ahih bangin, nupa khat bek, zi leh pasal mimal nih ahih manin thiehsiam haksa lo a, Pasian nei lote adingin a haksa mahmah ding tawh kibang “pasalte tungah ki-apna” leh “Khris in pawlpi a it banga pasalte in zite it” pen thu-ummite adingin haksa lo hi.
Ci-le-sa khat (one flesh) ahita nupa sungah a kibang lo pasalte in zite tungah thunei, zite lu (head) cih manin ut bangbang leh Pasian thu tawh kituak lo a zite makaih a, thu kimansak ding cihna hi lo hi. Pasalte pilvanhuai mahmah hi.

Sawltak Paul’ Thukhupna (n. 33)
                Sawltak Paul in, “kuamapeuh in ama pumpi a it bangin a zi it hen la, zi in zong a pasal zahtak ta hen” ciin thupiakna kammal mah tawh zi leh pasalte vaipuak genkikin thukhum hi. Eph 5:21 sungah zong Khristiante khat le khat Jesu hangin ki-zahtak, ki-ap, ki-it tuah dingin hong hilh hi. Tua pen i gensa bangin, Jesu nei masa photphot leng a piang thei ding ahi hi.
                Tuhun ciangin sum muh tamzawkna hang peuh, laitan tamzawk man leh cidam zawk man peuhin pasalte bangmah a ngaihsun lo, pasalte a zahtak nuam ngiat lo zi pawlkhat om hi. Pawlkhat leuleu in pasalte neihsa bek deih, a sepkhiatsa bek deih/it a, a nuam ding-a a ngaihsutdan bekbek tawh a kalsuan nuam zi tampi mah om hi. Tua ding hi lo a, bangci bang dinmunah om taleh zi in a pasal a zahtak ding pen Lai Siangtho hong hilhzia ahi hi.
                Pasal pen a lu (head) ahih mah bangin innkuan kisapte pen ama khut sungah kinga hi. Nasemin innkuan sung nek-le-dawn, silh-le-ten leh kisapte ngahna dingin nasemkhia ding hi. A it (ding), a zi (leh tate) adingin zong sem nuam lo leh zu le sa tawh kidiah a, bangmah sem nuam lo, a kawi vakvak mi pen zite in a zahtak ding a ut mahmah hangin Lai Siangtho hong sinsakdan tawh kituak lo hi. Nungak dang peuh, mi zi peuh it ding hi lo a, zineisa khat in a zi a it ding pen Lai Siangtho hong sinsakna ahi hi.

Thukhupna
                Ciamnuih citakin, “Sarah in a pasal ‘ka topa’ ci a, Zomi nupite in a pasalte ‘ka mihing pa’ ci uh” kici hi. Zomi nupi khempeuh bel tua bang het lo hi cih i theih hi mah leh, kisin ding tampi om lai cih kilang hi. Zite in a zahtak theih ding a pasalte nuntak-khuasak ding zong kisam cih kilangsak a, nupite in zong bangbang ahi zongin ‘Pasian in lu (head) ding hong piak hi’ cih pom kisam hi.
                Tua ahih manin, i innsung a damna dingin zi leh pasalte in vaipuak kician tak nei hi hang, cih phawk thak leng uthuai mahmah hi. Zi hoih, pasal hoih hih theihna ding lampi kician taka i genna panin, a masapenah Pasian koih in, tua khit ciang zite in pasalte tungah ki-ap/kipumpiakin, thumang-in, pasalte in zong Pasian masakin, tua khit ciang itna taktak tawh zite itin, makaih a, innsung vaihawm a, kisamte ngahna dingin na sep ding ahi hi. “Kei kua, bang hiam ka sep ding, bang vaipuak nei,” cih pen zi leh pasal ahi khempeuhte in ngaihsunin, Lai Siangtho hong hilhna banga vaipuakte a semkhia zo dingin Pasian in hih thugelh hong zatsakin, a sim mimal kim thupha hong piata hen.

~ T. Sawm Lian
Daihna Cabin, 12052016