Thuthak (News)

Wednesday, November 12, 2014

SIAMSINNA LAM AW…..

SIAMSINNA LAM AW…..


Kum 2013 kumin Champhai ah Khuado Pawi kizang a, tua hunah zingmang ahi T.T Zothansanga in a gen ka lungsima mangmawh pen, “Zotate in pawi tuamtuam i nei uh a, pawlkhat in mangngilhin a manphatna a thei lo bang om hi. Tuni a hih bang (Khuado pawi) hun zang thei i hih manin ka lungdam a, mai lamah minam ngeina, zia le tongte thupisak a, i zat zel ding leh i kepbit ding ahi hi. Tua i zat a, i kembit theih nadingin pilna i neih kisam hi. Bang hang hiam cih leh pilna-siamna lo tawh kikembit zo lo ding hi. Tua ahih manin laisinna lam hatkat mahmah un” ciin gen hi. Amah pen sitni (ukil) a sep lai a member of legislative assembly (MLA) a cing hi a, deihsakna takpi tawh a ngaihsutna taktak gen ahih ding ka lemen pah hi.

Bang ciang a i dinmun
Zomite hun paisa kalsuanzia i etet ciangin pilna siamna a nei tawm lua i hih manin i supna leh haksatna tampi i tuak/thuak om hi. Makai hoih, mipil khat le nih hong omin, amau nungzui ding leh nasepsa uh maban zom ding om lo thei zel hi. Zomi(a kici)te teen kipna i ngaihsut ciang Tedim, Kawlpi, Lamka leh Champhai hong kidawk pah hi. Hih khuapi leh a kiim a om Zomite lai simna lam dinmun i ngaihsun ngei hiam? Lamka lam pen na khangto zaw deuh uh ahih manin laisiam tamzaw deuh uh a, zong hanciam zaw uh hi. Kawlpi, Champhai leh Tedim kiim a omte e leh?
Kum 2011–12 in Mizogam pan tan sawm laivuan 15206 laka 10989 (72.27%), kum 2012–13 in 16144 lakah 9466 (58.64%), 2013–14 in 18467 lakah 12468 (67.51) in gualzawhna ngah hi (S.O., Lk, Zl). Hih gualzawhna ngahte lakah Zomite bangzah ahi tam? Zomite teenna khuate ah sangnaupang a tawm banah result hoih lua cih om ngei khol lo zawmah.
Kum 2011–12 sungin Chin State panin tan sawm laivuan 7332 lakah 1093 (14.90%) bekin gualzawhna ngah uh a, Tedim township panin 22.72% in gualzawhna ngah hi (ZD). Mi bangzah lian cih ka thei kei hi. 2012–13 in 7459 lakah 1232 (16.68%) gualzo uh a, Tedim leh Tonzang township (Cikha tawh) panin laivuan 1373 lakah 313 (32.02%) in gualzawhna ngah uh hi (zomistar). Kum 2013–14 ciangin Tedim leh Tonzang pan mi 176 in gualzawhna ngah uh hi (KS).

Bang hang hi mawk ding?
            A tunga tan sawm zo i lahte en lehang, laisiam i tamlohzia kilang mahmah hi. A diakin Chin State sung bang tan sawm zo kum sim a 1000+ kiim bek om cih mawk pen bang hang hi ding? Mipite in lai manphatna thei cian taktak lo maw? Sang gina lo? Sang(sia) gina lo ahih leh sangsia kuate? Eimi mah hi lo maw? Sangsiate hoih theih nadingin bangci bangin ma i pang hiam? cih mipi lam panin ei le ei kidothuai mahmah hi. Kumpi lam leh sangsiate i mawhsak nop mahmah hangin mipi lam mah pan laisim ding hanciamna om lo a hi mai tam? ka ci hi.
Zomite tenna mun Tedim, Kawlpi, Lamka leh Champhai leh a kiimte i et ciangin leitungah khantoh a kisam penpenna mun vive hi mawk hi. Bang hang hi ding? Mipil misiam tam lo, puah lo, zuun lo i hih man hi kha ding hi. A puah thei dingte in puah nuam lo ahih kei leh a puah thei ding om lo zong hi thei. Zomite teenna khuate – Kawlpi, Champhai leh Lamka in minthanna hoih het lo nei a, a mi omzah/teengzah tawh kizuiin leitunga natna lauhuai AIDS tamna pen pawl hih tuak hi. Bang hang hi ding? Kikep, kidon ding ngaihsun loin, a mawk gamtat giapgiap tam i hih man hi thei kha ding hi.
                
Bang hangin gengen ding?
               Laisim hahkat ding thu pen gengen ding ahi hi. Bang bang hiam cih leh a manphatna kiam ngei lo, lian semsem ahih manin! Minam dangte in bang hangin Zomite hong simmawh (cici i hiam?), hong bawlsia (cici i hiam?). A hang lianpi pen amau sang i haizawk man hi leltak ding hi. Midangte in amau tawh kikim a hong ngaihsut or hong zahtak theih nadingun pilna sin ding a gengen i hi hi.
               Paunak gelhpa in pilna manphatna na thei lua mahmah ahih manin neih khempeuh a bei dongin pilna zong dingin hong hilh hi (Pau. 4:7). Bang hangin neih khempeuh a bei zongin pilna zong ding? Neih nei nawn kei leng bang cih ding? cih ngaihsut theih hi. Ahi zongin tua pen amah leh amah kidawng pah a, pilna nei peuh leng neih le lam i nei kei phial zongin hong om lel ding a cihna ahi hi. Ka pau kua’n zadah kei hen la, nidangin Champhai khualai leh mun hoih deuh ah Zomite in inn mun bangzah hiam nei ngei hi. Khua hong khangto in, mihau, mi pil hong tam ciang, inn a lam zo nawn lo Zomite inn pen tuate in hong lei uh a, “zuak kei leng bang ne ding?” cih tawh haksa sa pipi in zuak kul hi. Zomite in pilna-siamna neiin, i innmunte ah inn lam thei ding zahin om leng tua bang piang lo kha ding hi. Nek le dawn zonna kician nei lo i hih manin zuak lo thei lo dinmunah ki-om ci leng zong kikhial lo ding hi. I hanciam kei leh Lamka leh Kawlpi a Zomite inn mun zong tua bang thei ding hi. Tua ahih manin pilna-siamna leh lai sim ding i gengen pen i neihsa kepbitna leh nek le taak zonna kician i neihna (economic stability) a om nading ahi hi.
               Pilna siamna a nei lo, ahih kei leh a nei a omlohna pen gam nuam/khua nuam hi ngei lo hi. I gensa bangin Zomite lakah pilna-siamna a nei tam lo ahih manin Zomite bek a omna khua bang haksatna leh thusia tamin, kilaptoh ding sangin kigensiatna leh kilangbawlna tam mawk hi. A sia khin cihna hi loin, tuate a pianna pen pilna-siamna i neihloh man cih i ngennop ahi hi.

Lai Siangtho leh pilna
               Lai Siangtho ah pilna thu kilim gen mahmah hi. Tuate lak panin pilna pen bangci bangin manpha a, pilna in bang hong ngahsak ding hiam cih kikum leng: Pilna pen -- Kham tawh kilei zolo, ngun tawh aman seh theih hi lo hi (Job 28:15, Pau. 3:14), Pilna nei-in, thu a thei mipa a lungdam mi hi (Pau. 3:13), Neih khempeuh beilawh zongin zon ding hi (Pau. 4:7), Anei nuamte kithuhilh ut a, kitai utlohna pen haina hi (Pau. 12:1), Hinna tuinak hi (Pau. 16:22), Thahatna sangin hoihzaw hi (Pau. 24:5), Khuaizu tawh kibang hi (Pau. 24:14), Adeih mi in a pa lungdamsak hi (Pau. 29:3). Pilna in -- Khan sausak a, huahna & pahtawina zong pia thuah hi (Pau. 3:16, 9:11), Nuntakna nuamsak, lungmuang takin omsak den hi (Pau. 3:17), Siatna pan hong hu ding a, lungmuang takin omsak ding hi (Pau. 4:6), Mi lianin bawl ding, pahtawina ngahsak hi (Pau. 4:8), Pahtawina leh minthanna tun ding hi (Pau. 4:9), Inn lam hi (Pau 9:1), Lung duaisak hi (Pau. 19:11), Lungmuangsak hi (Thna. 7:12).
Hih a tungate panin pilna kisapzia, a manphatna leh a zon dingzia tampi kimu hi. Pilna ngah nadingin a man i pia ngap hiam? I tha tang tawh i pang ngam ding hiam? A zong khempeuh in a deihzah uh a muhloh hang, mi pil kicite pen a zong tangtang, hanciam taka a sinte ahi uh hi. Lai bek hi loin sin ding, theih ding, nekzonna ding, pil nading tampi om? Hanciam ni.

Tuhun in a kisapna pulak
               Nidangin mipil genloh, lai tan 9/10 a zawh uh leh kumpi-ah nasepna ngah pah uh hi. Tuhun ciangin tua bang nawn lo a, tua banah lo khoh nading gam hoih nawn lo ahih manin khuak tawh nasepna hun hong hi ta hi. Kumpi sung leh kompani tuamtuamah sepna hoih i ngah theih nadingin laitan kisam a, tua laitan neih banah a ‘siam’ hih kisam lai hi.
               Mizogam sung bangah Zomite teenbitna khuate ah sangsia a kilak ciang a ngen ding takpi zong a omloh hun om mawk hi. Mizogam kumpi in ‘a khua mite deihsak ding’ a cihcih hangin deihsak dinga a ngen ding zong om lo thei mawk hi. Tua ahih manin khuadang pan haksapi in sangsia hong sem uh a, tua bang tawh sang hoih neih ding baih lo hi. Tua banah kumpi nasepna khua sunga om teng midang/khuadangte in sem khin uh ahih manin, khua sunga omte in lo khawh, sing at, huan (neu cikcik) bawl, meihol khuk bawl, adgte i sep hong kul hi (tua bang sep pen hoih lo ka cihna hi lo). Lo khoh nading gam hoih nawn lo, meihol khul nading sing tawm, thei/khai huan hoih bawl nadingin sum le pai mah kisam…. Mai lamah i tu i tate in bang nekzonna hong nei ding?
               ‘Nuntakna pen a hun zuiin hong om lel ding hi,’ cih ding hi lo hi. Tuhun mi lawhcing leh mipil i cihte tuma kum 10/20 kiim a muhkholhna hoih tak a nei, ahih kei leh nu leh pa a neite na hi uh hi. Kum simin Mizogam panin sangnaupang 300/400 val bang in kumpi nuai panin MBBS, Engineering sin uh hi. I pil a, i siam leh ei zong pai thei hi hang. Manipur gamah kumpi nasepna a kilak ciang Zomite min muh ding hong tawm hiaihiai, Mizogam lamah tawmzaw kaan lai, Kawlgam lamah zong Zomi uliante hong tawm hiaihiai! Lai Siangtho genloh bangin neih le lam zong masa in pilna thupingaihsut lo i hiam? Mi khat in, “ko bel sum nei lel, ka tate uh sangkah kisam lo” ci mawk hi. Tua bang hauhna bang tan/ciang a khom mawk diam? cih ka ngaihsun hi.

Bang cih mapang leng hoih ding?
               Baih lo hi; pilna siamna neih nadinga hanciam pen!. Pil i cih hong kibang lo lailai. Ahi zongin leitung in saandan khat nei hi. Tua lam tam gen zong ka sawm kei hi. A huampi a kisang, pilna a kici ngah nading baih pen ‘siamsinna’ i uang gen nuam hi. Mipil (eima mimal in) i cih kuate, makai thupi leh lawhcing i cih kuate, cih lam pan gen leng, 98% pen laisiam, tua a siamna uh manpha taka a zangte hi uh ding uh hi. Siamsinna i hahkat zawh zahzahin i minam mailam pen hong vak ding hi. Lai siam i tam nadingin bangci mapang ding?
1.      Pilna-siamna sin nading hong baih nawn lo hi. Sum le pai tampi kisam hi. Mi hau tam ta ahih manin mi zawngte adingin pilna siamna sang sin a, sanginn hoih  kah ding hong haksa hi. Tua ahih manin a hanciam thei, sang hoih a kah thei a om leh innkuan, beh le phung panghuanin hanciam ding.
2.     Khua sungah sangsiate a maingal theih dingin hanciam ding. Ei khua sunga khua dang pana sangsiate in lungnuam leh itna tak tawh naupangte lai ahilh theih nadingun hanciam ding.
3.     Sangsiate leh sangnaupang’ nu le pate kizopna bawl hoih ding. Kum simin sangnaupangte nu leh pate leh sangsiate in kimuhkhopna, kamkupna 2/3vei nei hamtang ding. Haksatna omte genkhawmin bangci manpang khawm ding, cih genkhawm zel ding.
4.     Mipi lungsimah pilna siamna a manphatna a om theih nadingin makaite in hanciam ding…. A dang tampi zong om lai ding hi.

Thukhupna
               Tuhun leitungah pilna siamna khat beek i neih kei leh nuntak hong haksa ta hi. Nidang lai dana kum kik ciang lo kho ding, cih ziau theih nawnloh ahih manin siamna khatpeuh sin ding i hanciam mahmah ding thupi hi. Zomite teenna mun tuamtuam i et ciang pilna-siamna, kisin a kisapna leh kisin ding a tamzia kimu thei hi. Minamdangte in “Zomite,” a cih uh ciang a lungsim sung uah bang om? Nek le taak muhna kip (economic stability) i neih theih nadingin daupaina leh kaamphatpakna (lucky) tawh piang thei lo a, sungtawnga mang thei lo a kizang thei, a manpha siamna i neih ding hanciamhuai hi. I lungsimah deihna om limlim leh tua in nakpi takin hong mainawtsak ding a, a gah pen om pelmawh ding hi.
               A tawp nadingin, Lai Siangtho in, “Pilna kisam na om uh leh Pasian kiangah ngen un” (James 1:5a) ci hi. Nasep hoih nei dingin laitan kisam hi. Tua laitan tawh nasepna hoih ngah nadingin pilna hong pia dingin Pasian tungah nget ding ahi hi. Lai simna ah Pasian zahtak a, Ama kiangah huhna ngen a thuumin, Ama deihna banga kalsuan ding pen Khristiante nuntakzia ding ahi hi. Tua ahih manin pilna a deih ngiat Zomite, Pasian a zahtak Zomite, mite ading a thupha bawl Zomite i suak theih nadingin ei sep theih lamlamah hanciam ni.


~ T. Sawm Lian

Daihna Cabin || 12.11.2014 (1:30 a.m).