Thuthak (News)

Thursday, June 14, 2012

MAKAI SIAM LE NUNGZUI HOIH

Zomite sungah bang hangin kiphinna, kipumkhatlohna, leh kithutuaklohna om den a, biakna pawlpi, paidan leh thu-up kibangte lakah zong bang hangin pawl kikhenna piang hiam, cih i ngaihsut ciangin tom cikin dawn theih a, “Makai siam le nungzui hoih a tamloh man” ahi hi. Makaite in ‘Bangci bangin mipite makaihin hi leng kithutuakin, khangto thei ding hiam’, cih ngaihsut penin nei lo a, mipite in zong makaite makaihna zui siam lo hi. Makai te’n mipite khualna leh itna taktak tawh a makaih mipite phattuam nading leh hoih zawk nading ngaihsunin, mipite in zong makaite makaihna bangin zuisiam leng nuntak hong nuamin, gengen kul loin kipumkhatna piang tawm lel ding hi. Tua ahih manin, makaihna leh nungzuihna pen a kizomden, a kikhen thei lo ahi hi.

I. Makai leh nungzui :
Leitung-ah a neu mahmah ganhing Miksite leh a lian mahmah Saite pan kipan, Pasian bawl nate laka a thupi pen mihingte ciang dongin – innkuan, khua, pawlpi, minam leh gam adingin kisap lianpen in – kimakaihna hoih, khantohna, hong susia thei tuamtuamte lak pana kikepbit nading leh suahtak nadingin amaute lakah vaihawm ding a telkhiat / sehkhiat / om kul a, tua pen ‘makai’ kici hi. Tua makaite pil leh pilloh, a kivak leh kivaklohin pawl sung nop leh noploh, khantohna leh niamkiatna sai mahmah hi.
Makai a om theih nadingin makai a seh, a teelkhia om a, tua pen ‘nungzui’ kici hi. Makai a om theih nadingin nungzui om pelmawh hi.

II. Makaih siam, makai hoih i cih kuate hiam? :
Harry S. Truman (1884 – 1972), US President (1945 – 53) in, “Makai siam i cih pen mipite in a sepnoploh uh na khatpeuh, thanuam tak leh lawp taka semsak thei dinga makaih siamna a neite ahi hi” ci hi. Peter G. Wiwcharuck in, “Makai siam i cihte pen mipite leh a upna, ngaihsutna, hun, neihsa leh thatangte siam taka zanga nasep a lawhcingsakte ahi hi” na ci hi. Ted W. Enstrom in, “Makai omzia bulpi pen hih leitunga a hoih na khat peuhpeuh seppihte zang a tangtunsak / picinsak ahi hi,” na ci hi. Victor Manogram in, “Makai omzia in, pawl tup le ngimte tel a, a lawhcin theih nadinga mite thapiak a siamte ahi hi,” na ci hi. Lord Montgomery in, “Makai i cihin kipawlna hoih dangte bangin tup le ngim kician nei ding a, tua pawl’ tup le ngim-ah mipite a lunglut theih nadingin kaihkhop, thapiak siam ding hi” ci hi.

Hih a tunga mite genna panin makaite sep ding leh, makai hoihte hihna hong kitel mahmah hi. A tunga mite genna panin makai hoih in –
  1. A makaihte tha pia-in lawpsak ding a, mipite upna, ngaihsutna, hun le neihsate zang siam ding hi.
  2. Tup le ngim kician nei-in, theician ding a, mipite in a thukimpih theih nadingin thapiak, hanthawn siam ding a, tua pawl’ tup le ngim tawh kituakin mipite lamlakin, a thu bek gengen loin sem ding hi.
  3. Midangte in bangci makai uh hiam, cih thei-in, pawl dangte hatna leh hatlohna panin pawl hoih nadingin makaih dan kisin ding hi.
  4. A makaih mite khantohsak ding tup le ngim penin nei ding hi.
Tua banah makai hoih in, pawl in haksatna a tuak hun ciangin manlang leh kician takin thukhensatna (decision) bawl siam ding hi. “America President 16thna Abraham Lincoln (1909 – 1865) pen a minthanna tuamtuamte lakah vaihawm siam-in, mi lungsim nasak het lo, leh midangte lungkim nadinga thukhensat a siamna hang hi,” kici hi. Ahih hangin, mi khempeuh lungkim nadingin kuamah in vaihawmin thu khen thei lo ding hi, cih phawk kisam hi.

III. Makaihzia nam tuamtuamte :
Leitungah mihingte – lungsim puakzia, pau, ngeina, khua, minam, leh gam a kibatloh mah bangin makaite makaihzia zong nam tuamtuam om hi. Tuate pawlkhat en dih ni :
  1. Judge leader : Mite nasep encik kawm-a a hoihlohnate muh sawm a, tua a muhna pana mite zawh a sawm makaite genna ahi hi.
  2. Democratic leader : Mi tamzawte deihna leh hoihsak bang a vaihawm makaite hi.
  3. Consultant leader : Midangte thu dong kawma makaite hi.
  4. Contextual leader : A hun leh mun tawh kituaka lungsim puak siam makaite hi.
  5. Skillful leader : Mite muhna sanga tangzaizaw a gelsiamna le muhkholhna(vision) nei makaite.
  6. Spontaneous leader : A kulna-in a phut khak hun ciangin makai a, hun dang cianga awlmawhna nei lo makaite hi.
  7. Expert leader : Midangte sanga siamtuam deuh, makaihna tawh kisai talent a neite hi.
  8. Autocratic leader : Ama thu bek thu sa a, midangte gen thupi sim lo, bangmaha ngaihsun lo, ama thu leh deihna a tun masiah lungkim ngei lo makaite hi.
  9. Laissez - faire leader : Midangte muanga amaute ngaihsutna hoih pen hi cih um, a cih bangbang uh hoihsa kawikawi leh mi a muang pahpah makaite hi.

IV. Makaite cinna (qualifications) leh makai hoih, makai siam hih nading :
Zomite makaihna tawh kisai i gen laitakin, Zomibup phial Khristian kihi ta ahih manin Khristian kimakaihna tawh kisai i tam gen ding hi. Makaite cinna leh makai hoih hih nadingin :
1. A piangthak mi : Kipawlna dangte lakah zong kisam mahmah napi’n, biakna pawlpi sung diakah makaite pen a piangthak, Pasian a zahtak, Pasian in sem dinga a seh (I Thes. 5:12) ahihna phawkin a zahtak, thunget a hat, leh a kiniamkhiat mi ahih kisam pha mahmah hi. Bang hang hiam cih leh, mi mangthang, mi kibang lo, leh a gi lo mahmah zong makaih ding uh ahih manin, mi piangthak lote in tua bang mite makaih zo lo uh hi. Zeisu in mittaw leh mittaw a kimakaih theihloh ding thu na gen hi (Luka 6:39).
2. Mi citak leh muanhuai : Mipite lutang ding ahih manin makai pen a makaihte etteh tak dingin citak-in muanhuai ding hi. A makaihte a lungkiat hun uh ciangin zong tha a ngah kik theih nadingun a nuntakna-ah cihtak ding a, haksatna lauhuaipen a tuak uh ciangin zong kibelhna taak dingin muanhuai ding hi. Sum leh nu le pa (sex) thu-ah a citak mi hi ding hi.
3. A ettehtak mi : Makai ahih manin ama nuntakna leh a innkuan nuntakna pen mite in etteh den hi. Tua ahih manin a makaihte’ ettehtak dingin ama nuntakna leh innkuan kemzo-in, ukzo ding hi. Pawl nasep nadingin a hun leh a neihsa sum le pai kipiakhia ngam ding hi.
4. Midangte a pahtawi siam : Mihingte eima hihna leh sepna ciangciangah pahtawi nuam kisa-in, ki-ut ciat hi. Makai hoih, mipite tawh kithutuak hih nadingin mi phat siam, pahtawi siam kisam a, mi pahtawi a siamte in a pahtawite tha a piapia ahi hi. A makaih mite a kibangin en kimin deihsak tuam aneih leh zong kilangkhiasak lua lo ding hi.
5. Thuakzawhna nei : Kipawlna khat peuhpeuhah haksatna leh buaina, makaite hawmthawhna leh gensiatna om teitei a, makai hoih in tua bang hun ciangin kiniamkhiatna leh lungduaina tawh thuak zo hi. Thu hoih mahmah zong a makaihte in ahoihna tel pak lo thei a, a saan theih nadingun hanciamin, kinawh tengtung loin ngakzo ding hi.
6. Pil ding : Mite makai ding, mipite maiah pai ding ahih manin na khat peuhpeuhah a makaihte sangin theizaw, siamzaw, pilzaw-in, thudik leh zuau thu khentel thei ding a, a hun leh mun tawh kituakin kampau leh gamtatdan ding khentel ding hi. Ama khantohna ding bek ngaihsun loin, a makaih mite’ khantoh nading zong gelpihin lamlak ding hi. Mi lungsim nasak het loin a hoihlohna leh kicinlohna hilh siamin, a thalawp theih nadingin hanthawn siam ding hi. Tua banah haksatna leh buaina a om ciangin kician takin thukhensatna bawl thei ding hi. Mipil tawh a kithuahte pil hi.
7. Ciamnuih gen siam : J. Oswald Sanders in, “Makai ciamnuih siam lote lawhcing thei taktak lo hi” na ci hi. A makaih te’n a mai-ngap theih nadingin ciamnuih a gen zong a kisap hun om hi.
8. A kiva mi : A makaihte in haksatna leh nopna a tuak uh ciangin a kidawk masapente lakah kihel ding hi. Vaihawmna tungtawna sep le bawl ding kipiate leh, ama tunga kisuante lawp tak leh a theihna tawpin sem ding a, mawhpuakna awlmawh ding hi. A gen bekbek hi loin a takin semkhia ding a, thuak a kul leh zong thuak masapen ding hi.
9. Amah a kimuangngam mi : Makai hoih hi dingin amah leh amah kimuan-ngamna (self confidence) a neih kisam hi. Midangte a muan theih nading leh lawp taka sem a pulak / genkhia thei dingin amah leh amah kimuanngamin hangsan (courage) ding hi. Mi lakah zahkai den makai pen makai hoih hi ngei lo a, mipite in zong muangzo lo pah hi. Amah a kimuan laitakin, ama pilna le siamna bek suang lo a, Pasian leh mipi deihna bang hi hiam, cih kantel ding hi.
10. A huaiham lo mi : A makai hihna suangin, nekguk takguk theihna leh ama phattuam nading bek ngaihsun lo ding hi. Ngah ding bekbek a lamen hi loin, a piakhia hizaw ding hi (not greedy, but giving).
11. Theihsiamna nei mi : A makaih mipite cinlohna leh hatlohna theisiam ding hi. A haksatna uh leh cinlohna panin bangci hotkhiat ding, cih a ngaihsun mi hi ding a, a makaihte utdan, lawpdan, leh lungsim ngaihsutnate theisiamin tua tungtawnin na semin vaihawm ding hi. A makaih mipite pen mihing mah ahihna uh thei ding a, semkhial, bawlkhial, leh ngaihsunkhial thei ahihna uh phawk ding hi.
12. Sapna a ngah mi : Khristian makaihna pen thubaih hi lo hi. Sapna a za/ngah lote adingin cimtakhuai mahmah thei hi. Bang hang hiam cih leh, sapna in a sappa/nu tha piaden a, tua-in na hoih sem dingin huh hi.

V. Makai hoih hihna tawh kisai i telkhialh theih thu pawl khat om hi. Makai hoih i cih pen:
1. Hihna (position) hi lo : Makai hoih i cih ciangin hihna (position) genna hi lo hi. Makaih a siam mahmah, ahi zongin pawlpi leh organization tuamtuamah dinmun poimawh a luah lo om thei a, tuamah bangin, dinmun poimawh tampi a lente khempeuh zong makai hoih hi khin tuan lo hi. Moses tutphahah Laigelhte leh Farisaite a tut uh hangin makai hoih ahihloh zia uh Zeisu in gen hi (Matt. 23:1,2).
2. Mimal pianzia(personality) hoihna bek hi lo : Makai hoih i cih ciangin mihing migitna leh pianzia (personality) hoih genna hi lo a, personality hoih neite zong makai hoih hi khin tuan lo hi. Ama nuntakna pen mite etteh ding ahih laitakin, makaihna lamah a lawhsap leh a makaih mite adingin a khiatna tam lo thei hi. Farisaite hoih gamtat mahmah tase leh mipite lampi maan tawnsak tuan lo uh hi (Matt. 23:1-12; Mk.12:39).
3. Thuneihna (authority) hi lo : Makai i cih ciangin thuneihna (authority) genna hi lo hi. Lungdamna Thu Johan 13 sung i et ciangin Zeisu in a nungzuite khe a silsak thu i mu hi. Makaihna pen kiliatsakna, kithupitsakna hi loin, midangte ading a nasepsakna hi zaw a, mite taanga sem, mite deih banga gamta ‘sila’ hizaw hi.

VI. Makaite puk theihna tampi om a, makai hoih hi dingin hih anuaiate panin kidophuai hi :
1. Kisaktheihna (pride) : Sep le bawlna-ah lawhcinna hang leh makai kum tam sepna hangin kisaktheihna piang thei hi. Makai in kisaktheihna leh kiphatsakna a neih leh, tua in pukna piangsak hi (Pau. 16:18).
2. Minthanna (popularity) : Minthanna pen ahoih mahmah ahih laitakin tua-in kisaktheihna leh hi kisakna piangsak thei a, a hoih lo lamin mihingah nasem thei hi. William Penn in, “Avoid popularity; it has many snares and no real benefits” na ci hi. Meetna pi om lo, thaang (trap/snare) lauhuai mahmah hi thei hi.
3. Lawhsapna (failure) : Mikang te’n, “Lawhsapna pen lawhcinna khuam muanhuai ahi hi (Failure is the pillar of success)” na ci uh hi. Makai te’n makaihna-ah lawhsapna tuak teitei uh a, makai hoih lote pukin, lungkia thei uh hi. Joshua in Ai khua a zawhloh hangin a makai hihna panin kitawp lo hi.
4. Huaihamna (greed) : Amau phattuam nading bek a ngaihsun, a huaiham makai pen makai hoih hi ngei lo hi. Lai Siangtho in huaihamna pen, ‘milim biakna zahin sia’ (Efesa 5:5); ‘Enna leh huaihamna a om nak leh buaina leh siatna nam khempeuh tawh kizom pahpah hi’ (James 3:16) na ci hi. A huaiham makai pen a puk, a kisia makai ahi hi.
5. Hazatna (jealousy) : Makai pawlkhat amah sanga mi a siamzawk, pilzawk leh neihzawk ding a lau om thei hi. Hazatna pen – guh a muatsak natna hi a (Pau. 14:30b), hehna leh sin-sona siahuai a, tua sangin zong siahuaizaw lai hi (Pau. 27 :4).
6. Lungkiatna (discouragement) : Makai hoihte a lungkia pahpah lote ahi hi. Haksatna leh galte tamna lakah Joshua lungkia lo dingin Topa’n ci hi (Joshua 1:9). Ai khua a zawhloh na panin lungkia lo a paikik dingin Topa’n hilh hi (Joshua 8:1). Cidamlohna, gensiatna, lawhsapna, mipite thadahna, sum haksatna etc. hangin lungkiat theih hi.
7. Gensiatna (criticism) : Leitungah mihingte a paubang lo (perfect) om lo hi. Mi khat in na a sepna gensiat nading a zong teitei pawl om hi. Gensiatna pen nam nihin kikhen a, kibawlphat nadinga gensiatna (constructive criticism) leh siat semsem nadinga gensiatna (destructive criticism) kici hi. Mi pawlkhat tua bang gensiatna hangin puk thei hi.

VII. Nungzui :
“Makai hoih peuh leh nungzuih siam lo om ding hiam?” a ci pawl om hi. Ahih hangin hih thu pen maan khin lo hi.

Bang ci bangin nungzui hoih, nungzuih siam hi thei ding hiam cih leh, “Makaite thu zuih siam” ci ziau leng kikhial lo ding hi. Makai ding kiseh buang a, a sehkhiate leh a nungzuite mahin a thu uh i man kei leh kitel/kisehna pen a mawkna suak ding hi. 

Zomite nuntakna-ah makaite mawhpuakna liat mahmah hangin, nungzuite in tawdom siamin, lampi man a tot theih nadingun tha piak siam, zahtak siam kisam mahmah hi. Makaite lawhcina pen nungzuite cihtakna leh kipiakna hang ahi hi.

Thu-um masate nungzuih na siam mahmah uh a, ‘Nungzuite’ kici zawzen hi. Zeisu in a paisan khit ciangin amau a zuite zong cihtakin, makaite zahtak siam uh a, bawlsiatna leh gimna a thuak uh ciangin zong muanhuai-in citak mahmah uh hi.

X. Nungzui hoih hi dingin :
  1. Makaite pen Pasian in a seh (I Thes. 5:12) ahihna phawkin zahtak ding hi.
  2. Amah’n vaihawm leh a nungzuite omdan dinga a ut dan bangin nungta ding hi.
  3. Pawl sungah haksatna leh buaina a om ciangin daipih, zumpih-in, thuak ngam ding hi.
  4. Awlmawh leh vei hau lua loin, ama tunga sem ding a kipia bangbang muanhuai tak leh citak takin sem ding a, thu mang mahmah lel ding hi.
  5. Amah pen ni khat ni ciangin makai hi pelmawh ding ahih manin, tua a makaih hun cianga kisamte kisin khol ding hi.

IX. Makaihna le Khristian-na :
Pawlpi leh Christian Organization tuamtuam makaihna pen Kha lam thu ahih manin tua pawl-a makaite pen Kha-lam-makai (Spiritual Leader) hi ding hi. Zogam leh Zomite sungah Pasian nasemte (ministers) leh Upate lakah Kha-lam-makai ahihna uh sangin vaihawm makai (administrative leader) a kisa, na khempeuh a sai nuam, a sai ding peuh a sa pawlkhat om a, pawlpi kilem lai a khenkham leh thusia a bawl zawsop makai a om zel pen awlmawhhuai a, tua bang mite in Pawlpi leh Pasian gam tangzaisak lo bek tham loin, amaute hangin mi tampi in tha kiamna neih lawh zawsop hi.
J. Oswald Sander in makaihna tawh kisai nam nih – Pianpih makai (Natural leaders) leh Kha-mina tawh makai (Spiritual leader) in khen a, hih bangin na genkak (compared) hi :

Natural Leader Spiritual Leader
1 Amah bek kimuang, midangte muang lo hi. 1 Pasian muang a, midangte zong muang hi.
2 Amah bekin thukhensatna(decision) bawl hi. 2 Pasian deihdan ngaihsun kawmin nasem hi.
3 Thupiak (order) nuam sa hi. 3 Pasian etteh in nasem hi.
4 Ama hamphat nading bek ngaihsun hi. 4 Pasian leh mihing it hi.
5 Amah bekin tang din hi. 5 Pasian tung bekah kinga hi.
6 Mi theitel hi. 6 Pasian theitel hi.
7 Sep ding amah leh amah kizonkhia hi. 7 Pasian in sep ding pia hi.

Thukhupna :
Tu hun Zomite nuntakna – innkuan, khua, minam, pawlpi, leh gam sungah buaina tampi a pianna hang pen makaihna leh nungzuihna a kisiamloh man ahi hi. Tua bang a pianna hang tampite lakah makaite leh nungzuite pen ‘Pasian seh’ ahihna i theihcianloh man ahi hi. Makai pawlkhat in Pasian seh ahihna thei loin amau pilna, amau thu bek suang thei uh a, pawlkhatte leuleu in ahihna uh a thupina phawk loin omsan maimai thei uh hi. Zomi Khristiante sungah buaina tampen in makai kituhna hi a, tua pen makai siam, makai hoih a tamloh man ahi hi. Makai siam, makai cingte in makai hihna pen ut masa lo uh a, ahih hangin amau tungah tua mawhpuakna kisuan pen zo takin semkhia-in, makai kum tam sepna sangin nasepkhiatte (achievements) thupi ngaihsutzaw uh hi. Makai siam le nungzuih hoih hi dingin Pasian zahtak a, haksat hun leh nop hunah ki-uap, thu kimanna, kithutuahna, sepkhopna, ki-itna, kikhualna, thudik thuman tawh kimakaihna, leh cihtakna kisam mahmah hi.


Etkakte :

1. Rev. Dr. Kh. Khaizakham : “Responsibilities of Church Leaders”, CBA Seminar, 12/12/2001
2. M. Hoihnu : “Makai tawh kisai thusinna” AG Biakinn, Zarkawt, Aizawl; May 25 – 26, 2002
3. T. Sawm Lian : “Leadership”, Laitai ; April 2008


June 6, 2011


No comments:

Post a Comment