Thuthak (News)

Friday, September 7, 2018

LAI TAM SIM PILNA HI

LAI TAM SIM PILNA HI
(Sermon outline extended)

Thupatna
Sia Go Khen’ kammal – Mi khat in “khamangthang vei veng aw,” a cihcih leh Sia Go Khen in “Vei ing ci se ken, vei taktak lecin, meimatum vei, gilsan vei na sa mahmah in na omkhong theihloh bangin omkhong thei lo ding zah hi the. Kuamah a veizo o khang, vei taktak leng khua lamah an ne kimlai vokpi tai mu leng kei khia-in delh huan hi hang. Nitak akgil kah lo om leh zong huan hi hang. Vokpi taii lunghimawh zah leh akgil kah lo lunghimawh zahin khamangthang kuamah in lunghimawh zo tuan lo hi hang” ci…
 
Sia Go Khen Lai uk mahmah ahih manin sia dang khat in “Kha mangthang vei kei teh” a cih leh Sia Go Khen in, “Sia dangte’n khamangthang vei, Go Khen in type writer (laikhetna) vei” cihsan ziau hi (Hong nusia khinsa Rev. Go Khen thang’ ciamnuih kam, pil kammal leh article tuamtuam, p.11 &16).

Tuni a thulu pen Zomite in i kisap mahmah, i zuihlah leh zuih zong a haksa mahmah thu hi a, Kha lam thu lo a ci a om leh mawh lo uh a, ahi zongin Kha lam a picin zawk semna dingin a kisam veve hi, zong i ci thei ding hi.

Lai Siangtho bulphuh ding – Thuhilhna 12:12; Paunak 4:7; 9:10 (Sawltak 17:11 zong sim ding hi mah leh nitak ciang a thulu tawh kinaizaw ahih manin i gen kei ding hi).

Thulu Gencianna
Thulu ding a hong kipia, “Lai Tam Sim Pilna Hi” cih pen a maan mahmah tawh a kibat hangin, Thna 12:12 sungah “Lai tampitak simna in pumpi gimsak hi” ci ahih manin thulu leh Lai Siangtho a kituaklo tawh kibang a, ahi zongin ‘lai tam sim’ cih i gen ciangin lai/laibu hoih tam sim, cih i gennop leh Lai Siangtho in hong hilh hi, cih theitel masa lehang… Lai Siangtho in lai tam sim limlim hoih a sa lo hi loin, laibu hoih lo pipi khawng simsim pen a gennop hizaw hi, cih Lai Siangtho siamte tuatdan ahi, cih zong thei masa lehang…

Tuni Literature Sunday i zat laitakin, lai simna tawh kisai in i kihanthotna khenpi li (4) in khenin, gen kong sawm ding hi.

I.        Laibu sim ding pilvanhuai : Khuai in paak a bob ciangin ama tup, geel leh lamet hi het loin, paak ci (seeds) a piansak bangin, laibu simna in – pilna, thutheihna, ngaihsutna zaizaw a sim mite tungah pia hi. Tua ahih manin lai sim pen pilvanhuai mahmah a, sim ding hoih leh hoih lo teelhuai hi… Lai/laibu hoih leh hoih lo in a sim mite tungah na a sep theih dan en lehang…
  •     Laibu hoih lo in…
-          Das Capital (communist bible) kici Karl Marx, 1967 in a gelh tungtawnin leitung gam tuamtuamah communist thusinsakna khang a, gam tampi uk zo hi.
-          Mizoram ah nu le pa thangtatna (sexual immorality) pen laibu hoih lo sim tam luat man ahi diam (Gtna. Zawlaidi, etc).
-          India gambup ah laibu zuak a kiphal lo (nationwide books banned) – 43 books. A masa pen kum 1910 in Aril Oru Pangu kici, Subramania Bharati in a gelh, first Tamil Story book. 2018 in 22’s Diary (foreign published), Maitressse P in a bawl, India gama lakluh ding kikham (It demeans the role of husband).
-          India gam sunga state-te in zong laibu a khaam uh (statewide books banned) – 11 books. A minthang deuh – Jaswhat Singh’s – Jinnah: India, Partition, Independence 2009 in Gujarat State. Dan Brown’s – Da Vinci Code, 2006 in Nagaland state.
-          Setanic bible nadong om; upna paikhial pawlkhat in zong a upna uh lai tawh nakpi takin leitungah kizelhsak sawm…pilvanhuai…
  •     Laibu hoih in…
-          American Civil War (April 12, 1861 – May 9, 1865) a tunna hang pen kum 1852 a Harriet Beecher Stowe in a gelh, “Uncle Tom’s Cabin” kici tangthu kihel hi, kici hi. “Harriet Beecher Stowe Center” kici website sunga thului khat, ‘Impact of Uncle Tom’s Cabin, Slavery, and the Civil War’ kici sungah, Abraham Lincoln in Stowe kiangah 1862 in, “‘So, you’re the little woman who wrote the book that started this great war’ ci hi” ciin kigelh hi. Tangthu phuaktawm maw a piang taktak cih a kithei lian lo hih Uncle Tom’s Cabin kici laibu leh American Civil War in kizopna lianpi nei mawk hi.
-          Kum zalom 19 huna England gama mi haute in mi gentheite bawlsia a nitha/khasum tawm cikcik tawh nikhat in naikal 12 sung gim taka na a sepsakna uh a kikhawlsakna hang pen Charles Dicken in kum 1849-50 sunga a gelh, kum 1850 ciang-a a bu a kibawl, “David Copperfield” kici laibu, vaihawm makai (M.P) Charles Hawardte pawl in a simna uh pan hi, kici hi.
-          Kum zalom 18 bei kuan a America mipite lungsim buai leh haksatna tuamtuam a nei lai ua a lungsim uh a hangsansak a, thahatna a pia, leh Great Britain ukna pana suahtakna ngah pah nopna, leh khantoh taktak nopna lungsim pen Thomas Paine in a gelh “Common Sense” hang hi kici hi. Hih laihawm (pamphlet) pen tua hun laia laihawm kihawmkhia tampen hi a, kum 1770’s bei kuan in copies 75,000 – 100,000 kihawmkhia hi, kici hi.
-          London khua sungah papi pawlkhat tukhawmin a holimna uh ah, “India huahna maw Sheakespere koi manphazaw?” ci uh a, sauveipi a genkhop khit uh ciang Englang hici bang-a a khantohna, leituk uk a, gamdang hauhna tampi a neih theihna uh thu le la lama khantohna hang hi, ci uh a, tua lama mi kiva, Sheakespere pen India gam hauhna sangin manphazaw ci uh hi, kici hi.
-          A minthang vangvang French Revolution hong piankhiatnate laka zong Daniel Defoe in a gelh “Robinson Crusoe” kici laibu pan kipan French philosopher minthang Rousseaute pawl thu leh la in na mipi lungsim-ah na lianpi a sepna hang zong hi, ciin kigen hi.
-          Kum 1856-1859 a tuhuna Mizoram sunga sim leh mal kidona pen la khat hang hi, kici hi.
-          Mizote madawk theihna… 1940 kiim khawng a la phuak leh lai gelh siamte in, “Mizo hi hang i meel zong hoih” “Galkhat lamah pilna-siamna sinin kuan khia ni” “Zotlang gam nuam” “A hangsan Mizote, a phattuamngai (tlawmngai) Mizote…” ciin na gelhgelh, na sasa, na simsim uh a, tuhun ciang zong laibu bawlin, simsim uh ahih manin minam itna leh kalsuanzia ding kilawm thei zawdeuh uh a, minam itna leh kalsuanna khatpeuh pen Zosuante sungah zong a madawk in pang thei pah uh hi.
-          Lai Siangtho manpha hi, sim ni. Laibu hoih tuamtuam zong sim ni. Deihteel ni.

II.     Lai hoih tampi simna in pilna hong guan…
-          Aricle thum – Lana Winter-Hebert’s: 10 Benefits of Reading: Why You Should Read Every Day; Abigail Wise’s: 8 Science-Backed Reasons to Read a (Real) Book leh Glenn Davis’: Why is Reading Important? kici thului (article) sungah, a genpipen uh – pau simsak (minamdang kalah kisam diak, pau dang sinte ading), lungsim ngaihsutna zaisak, khangtosak, na thak hong musak, stress kici lungsim khat a zatluatna, lunggimna kiamsak, ciamteh theihna khangsak, Alziemer leh dementia (teksiat ciang a na mangngilh pahpahna, am gawpna) dal thei or a proress zekaisak, ihmut suak/nuamsak thei etc.
-          Laigelhpa khat in, “Lai simna in mihaite pilsakin, a gilo mite bawlhoih a, mi hoihte a hoihzawk sem nadingin makaih-in, lungsim suakta sakin ngaihsutna thak hong guan thei hi. Ei leh ei kitheihtelna, mite nuntakzia theihna, mite ngaihsutna leh mite pilna thu theihna, gamvai, minam vai, sumzon-paizonna, tangthu-tuanthu, leh Pasian thu nangawn ei guakin i theihloh ding tampi lai simna tungtawnin theihna kingah thei hi. Lai tam a simte in tam a sim semsem uh leh a manphatna thei semsem uh a, a tamzaw sem simin tua in pilna pia thuahthuah hi” ci hi. Tua thu a theician American mipil leh minthang Thomas Jefferson in, “Laibu om loin nungta thei ke’ng” ci a, BC 100 kim a mipil Murcus Tullius Cicero in, “Laibu omlohna khaan (room) pen kha (soul) a nei lo pumpi bang bek hi” ci a, Stanley Jones in, “Laibu sim ding na neihloh ding sangin na silhlai puan zuak inla, laibu lei in,” ci liang hi.
-          Mikangte in “[good] leaders are the readers” ci uh.
-          Japante khantohna laibu sim hi. Lim (picture khat thu)

III.    Lai simna in pilna hong guan ding, tua pilna Lai Siangtho in bangci gen?
-          Pilna pen -- Kham tawh kilei zolo, ngun tawh aman seh theih hi lo hi (Job 28:15, Pau. 3:14), Pilna nei-in, thu a thei mipa a lungdam mi hi (Pau. 3:13), Neih khempeuh beilawh zongin zon ding hi (Pau. 4:7), Anei nuamte kithuhilh ut a, kitai utlohna pen haina hi (Pau. 12:1), Hinna tuinak hi (Pau. 16:22), Thahatna sangin hoihzaw hi (Pau. 24:5), Khuaizu tawh kibang hi (Pau. 24:14), Adeih mi in a pa lungdamsak hi (Pau. 29:3).
-          Pilna in -- Khan sausak a, huahna & pahtawina zong pia thuah hi (Pau. 3:16, 9:11), Nuntakna nuamsak, lungmuang takin omsak den hi (Pau. 3:17), Siatna pan hong hu ding a, lungmuang takin omsak ding hi (Pau. 4:6), Mi lianin bawl ding, pahtawina ngahsak hi (Pau. 4:8), Pahtawina leh minthanna tun ding hi (Pau. 4:9), Inn lam hi (Pau 9:1), Lung duaisak hi (Pau. 19:11), Lungmuangsak hi (Thna. 7:12).

Mi in tua theician uh ahih manin lailam na hahkat mahmah uh hi. I naihuai Mizote sung en pak lehang, Dr. Laltluangliana Khiangte in kum khatin laibu thak 150-200 kiim om den, a kitei zong tua zah sang tamzaw lai dingin um hi… A lai nasepna uh pawlkhat en lehang…
-          PCI Synod Bookroom – branch 12 & distributor centres 32. Branch 12: Budget (2017-18) – 8,80,00,000 (880 lakhs), muh 13,65,51,451 (+4,85,51,451)… net profit – 51,36,749. Distributor  centres 32: target 99,00,000 (99 lakhs), muh 180,05,438 (180 lakhs+) [nungkum 145,62,851].
-          Laihawm (Juky 2018): Synod Newsletter – 150,000 copies (colour, monthly), Agape (numei) – 40,600 copies (monthly, Rs. 80 per year, 36 pages), Didakhe (ATC) – 5,500 (montly, Rs. 50 per year), Kristian Naupang – 30,500 (monthly, Rs. 50 per year, 36 pages), Kristian Thalai – 38,400 (monthly, Rs. 80 per year, 36 pages), Kristian Tlangau – 40,000 (mongthly, kum 107 na, 50 per year, 36 pages), Ramthar – 34,300 (monthly, 60 per year, 36 pages)… Mizoram Baptist (BCM) in zong Kohhran Beng leh Baptist Today cihte bang nei…
-          Zomite lakah Lamka EBC  in Khristian Thukizakna (monthly) CBA pan Lungdamna Aw (monthly), Simte, Zou, Vaiphei lam pan zong om ciauciau… copy 10,000 a hawm zo om lo mai thei. ZCLS pan Zolai Zunna, ZBCM – Zomka, Tedim pan Tedim Thukizakna, Lungvakna, etc. om ciauciau… Yangon pan Upna Laigil, Zonu Tongluan, GBC Periodicals, etc. copy 5000 a phazo om lo.
-          Laikhetna lam tawh kisai-in, PCI in offset 49 lakhs man kum 2012 in lei,  Vanglaini (4 pages color, 30,000 copies), Lamka Post (color printer, 58 lakhs in 2015). Manipur Express (color tawh kikhen), EBC (color printer 24 lakhs, 2015), Hmasawnna Thar kici dingin Hmarte in 5 lakhs target uh a, mi 50 in 10000 tek hanciam sawm uh cih kiza hi.

** Mi in lai kisapna thei uh a, bawl uh a, lei uh a, sim uh a, manphatpih uh hi. Mi thupizaw, lianzaw uh cih lam i gensawm hi loin, mi in a kisapna thei a, hizahta in hanciam ahih uh leh, en zong hanciamhuai lo hiam? Tha la lo ding i hiam?

IV.   Laitai Sunday…
                Tuni a ZBC in Literarure Sunday ci-a i zat pen nidangin Laitai Sunday ciin kizang hi. Laitai 1st issue September 5, 1990 (Sept. Nipi masapen) a kibawl bulphuh hi. Mizoram Zomite adingin manpha, a om sun hi mai… puah, zuun, khantohsak kisam hi.

Khat i neih sunsun zong kipuah zo lo, kizuun zo lo, kikhangtosak taktak zo hi. Mi khat le nih hang a khantohna a om henhan ding hi kei… Pankhop kul hi… A laigelh pawl, a sim pawl, sum tha tawh a pang pawl zong i om kisam hi.

Tua ahih manin sup lawh liangin, kum 28 mel bang mu in Laitai kalsuanpih ta hi hang. Hici den ding hi thei lo hi. Amah leh amah a kisik zawh kisam (a meet lua kei zong)… Tua ahih manin makaite in vaihawmin, a khantoh zawk theihna ding, amah leh amah a kisik zawh theihna ding ngimna tawh “Laitai Innteekpi” hih theihna lampi hong hong uh a, Laitai nung lama i mu hi. Chief Patron – 3000 (mi 2), Patron – 2000 (mi 5), Life Member – 1000 (mi 13), Memorial gift - 500 (mi 7)… tu laitak min kigelh ta hi. Kha kik pan bangzah in i khangsak zo diam?


Tua ahih manin…
Lai sim lah hoih cih i thei a, manpha cih zong i thei a, mipil leh minam khangto zawte in thupingaihsut cih i thei hi. I Lai Siangtho simnate tungtawnin, (Pau. 4:7) 1) pilna a thupipen zong ding a hong hanthawnna bangin lai simna tungtawnin zong ni; 2) I neih leh lam bei dong a zong ding a hong hanthawn bangin sum le pai beiin, lai lam khantohna dingin piakkhiatna tawh hanciam ni; (Pau. 9:10) 3) Topa kihtakna tawh laibu hoih, ama deihna kigelhna bu simni… Laibu sim mawkmawk manin pumpi gim thei mah, ahi zongin a hoihte in hong thahatsak, hong huh, pilna hong pia, khuaizu sangin zong a khumzaw om hi. Tuate kanin, simin, zang ni. Mi theih dingin zong gelhin, hawmkhia ni.

Thukhupna
Mi nam a khantohna pen lailam nasepna panin tampi kithei hi. Mafaa in kum 2010 a Vaihna Vartian kici tangthu tuamtuam a koih pen kha khat sungin thumvei kiprint a copy 10,000 val zuak hi. Rick Warren in biakinn lamna ding khatah million 1 or 10 piak ding ciam a, piak ding nei pak lo, thu a ngetnget uh leh a laibu gelh khat adingin advance sum pia vat uh ahih ciangin pia thei hi, cih ka za ngei hi. Laigelhna pen Zomite lakah hauhna ahi kei zong, amah leh amah a kisikzawhna ding ciangin cik ciang lai lunggulhna i nei tam?

Cope Topa in zong kum 1918 in Luseite lai lam a khantohna (leh mainawt zelna ding) a muhzia a kigelhna khat en lehang,
1918 October sungun Luesi gam (tu hun Mizoram) ah Cope topa zinin Aizawl dong pha hi… Luesi gam ah Welsh Presbyterian mission leh Mangkang Tuiphum mission thahat mahmah hi. Lusei gambup milip 90,000 lakpan Khristian 15,000 kiim pha a, Luesi Khristiante a muh ciangin Cope topa tha-ngah mahmah hi. Nitak kikhopnate ah mi 3000 phialphial in la makai cih zong om lo, tumging cih zong zang vet loin kituak takin la a sakkhop uh a muh ciangin pakta mahmah hi.

Zogam mission sangin Lusei gam mission nakpi lawhcingzaw tham ahihlam mukhia a, a lawhcinna zawkna uh hang zong a mukhia hi. Lusei gam ah kampau nam khat bek zang uh ahih manin nasepna tangzai hi. Pasian’ naseem tampi nei uh a, Zogam ah mi nih’ nasep pen amau kiangah nga bangin semkhawm uh ahih manin nasep zozaw uh hi. Lai nasepna lamah a seem ding koihzo uh ahih mann laibu tampi nei uh hi. Lungdamna Thu lamah thalawp uh a, Khristian ahisate in midangte zong hotkhiatna a ngah ding uh deihsak hi (Cope Topa Tangthu, CCJ, 55).

Cope Topa in zong Luseite lai lam a khantohna, lai lam a awlmawhna uh na mucian mahmah hi. Pawlpi tuamtuam, ZCLS leh lailam saite in zong hanciam, geelsiam kisam mahmah hi.

I thupingaihsut in nakpi takin i nuntakna-ah lam hong pi thei hi. Zomi tamzaw in thupingaihsut in nei lo i hih manin lai lam kiniam hi. Lai sim thanuamin, pau tuamtuam i sim theih leh zong hoih, Zomite a a om sunsun simin, gelhin, panpih ni. Ciau kama ei theihna ciang bek kicingsak mahmah ding hi lo hi… Lai simin pilna zong ni, i social life mahmah zong kilamto ding hi. Zomite la mah zong sa ni, Zomite thu le la Zomite sungah teek tangsak ni, khangtosak ni…

Lai/laibu hoih sim ni, pilna hong guan ding hi. Tua dingin lai/laibu hoih tamzaw i neih theihna dingin a sem a bawlte thapia-in, huh/panpih ni. Laibu lei ni, i laihawm neih sunsunte manphasak ni. Tua hi leh khantohna maan lampi kitawn ding a, haina leh mawlna hang a “Zomite mite in hong simmawh” i cihcih pen bangzah hiam hong bei ding hi.


*** September 2, 2018 a ZBC in Literature Sunday a kizatna, Champhai ZBC biakinn a thugenna note, a sim nuam ding a tawm khat behlap ahi hi…. – T. Sawm Lian.

2 comments:

  1. Sawm gelh hoih mahmah chia.... Lai sim peih/gelh peih ki tam hetlou ahihman in paudang sim theilou te a dingin i sim ding uh tamlou/tawmlua ahihna ah, nang bang a genbek siam hilou a gelh mahmah zong siam naihteh nong hanchiam semsem ding ong deihsak ing ei. Blessings

    ReplyDelete