Thuthak (News)

Friday, August 9, 2013

BOOK REVIEW of Zomi Christianity


Rev. Dr. G. K Nang’ Laibu Suak Thak
ZOMI CHRISTIANITY AND CULTURAL TRANSFORMATION


Laimai 341 a pha, India gama biakna lama Zomite makaipite laka khat, United Theological College, Bangalore pana B.D. zo a, International Baptist Seminary, Switzerland pan Th. M buaih a ngah, Pawlpi’ nasepna pana pension khit cianga Fuller Theological Seminary, Pasadena, Calofornia, USA pana Ph. D. a ngah Rev. Dr. G. K Nang in Ph. D a ngahna dissertation, ‘Zomi Christianity And Cultural Transformation’ kici pen Germany gama om Lambert Academic Publishing-te in laibu in bawlsak khin cih thu hong zaksak ciangin Zomite adingin laibu manpha mahmah khat a kibehlapna hang bek zong hi loin, mai lamah Zomite adingin a manphat semsem nading ka ngaihsut ciangin a laibu meel mu loin zong ka lungdam khol khin mahmah hi.
International Standard Book Number (ISBN) 978-3-659-41464-0 tawh a kikhen, hih laibu a pian theih nadingin laibu leh laihawm a ki-en (reference) bekbek 238 kiim a pha, Zomite laka mipil leh thu le la lama madawk khatin, leitung pilna sang penpen ahi Ph. D ngah nadinga a thugelh pen, review dingin cing ka kisa kei a, eimi zong ahi lo, leitunga minam thupipente laka kihelte in laibu in bawlsak theih dingin a ngaihsut uh ahih manin a sung thu mu vet kei leng zong manpha ding hi cih kitel pah hi. Tua hi a, a manphatna leh a hoihna ka pulak thei kei zongin, Zomite adingin a manphatna hang zawin a sung thu tawmkhat kong gelh khia hi. 

Thubulpatna - Zomite pen Mongolia gam panin China gam tawnin, Kawlgam sunga Chindwin kuam tung ahihna thu pan bul panin, tuhuna Kabaw Valley leh Kale Valley-ah teeng masa uh ahihna tawh zom hi. Tua mun panin thu tuamtuam hangin mun tuamtuamah kikhenzak ahihna thu gelh hi. Galpi khatna hun laia Piantit (France) gamah Zomi 1000 a paina pen Zomite in gamdang a pai cilna hi a, tua munah mi 24 a sihna thu banah, England gam kumpipa in a a nasepna uh pahtakna hanga Zomite in London a phakna thu tawh zom hi.
Zomite in lungdamna thu i zak cilna pan kipan Zogam sunga pawlpi tuamtuamte hong kipatzia, sangmangte in kama kigen zelte pen lai tawh gelh theih dingin lai mal hong bawlsakna, pilna siamna sin nadingin sanginn hong phuatkhiat sakin, biakna laibute Zomite adingin hong teisakna thu pan kipan, Manipur gam leh Mizogam a Zomite laka pawlpi tuamtuam hong piankhiatzia tomkim takin thukong hongin gelh hi. Hih laibu in, kum 1970 kiim a khanlawhna in Zomite nuntakzia a kikhelsakdan thupi sak diak hi.

Khenpi khatna sungah –  Zomite nuntakzia leh ngeina tawh kisai kantel hi.  Kuate Zomi, mite Zomite bangci bangin thei uh, Chin kuate, Zomi kuate, Mizo kuate cih tawh kisai-in, mi tuamtuam muhdan leh theihdan kician takin kigelh hi. Zomite koi pan kipan, Khul/Chhinlung tawh kisai, Zomi buppi sunga namke (tribe) leh beh (clan) tuamtuamte kician takin a gelh banah, a lim tawh et theihin om a, Mikang gamkekte hong tun ma-a Zomite nuntakzia, Zogam sungah Mikang gamkekte hong lutzia uh, Deputy Commissioner, Captain Raikes in Siyin, Kam Hau leh Tlaisun ukpite a sapna, Hakha ukpipa a pai noplohna hanga Captain Raikes in palai mi 6 a sawlte, Hakha ukpipa in mi 2 thatin, mi thum mana, mi khat a taisim theihna zong kihel hi.
A kum kik ciangin Zogam buluh ding a General Sir George White, General Faunce, 42nd Gurkha Light Infantry, Assam troops leh Punjabi military policete tawh Captain Raikes a paina thu leh tua thu a zak uh ciangin Siyin mi 1200, Kam  Hau mi 400 leh Sukte 30 tawh a kidona uh hanga gamkekte mi 36 a sihna leh mi 44 a liamna zong kigelh hi.
Zomi ukpite in Mikangte kiangah laikhak uh a, Sai ha, Cinghpi ki leh thau 150 tawh ki-serender sawm bangin genin, ahih hangin a tupna taktak uh pen commissioner B.S Carey thah a sawmna uh ahihna leh, a tupna bang uh a B. S Carey a thah theihlohna pan kipan, Zogam sungah Mikang gamkekte hong lutzia kiciantakin kigelh hi. Tua Mikang gamkekte Zogam sungah hong lutna uh hanga thu piang tuamtuam, a sia lam leh a hoih lama na hong sepdan kician takin zom pah hi.
Zomite tanglai nuntakzia, tanglai Zomite biakna, Dawi tawh kisai, Zomite in sihkhit cianga misite om nadinga a ngaihsut uh Misi Khua tawh kisai, bang hangin sa leh gal kithat? A hang kician takin hong gelh hi. Kawsah leh gal-aih a kizatna hang kician takin kigelh hi. Kiteenna, pawi tuamtuam, ann nek tuidawn, zu leh Zomite nuntakna sungah zu in na a sepzia, tumging - sakhuang, phiit, gosem, lemlawi leh sialki, la leh lam tuamtuam – lamgui, daaklam, leh adangte, innkuansung kizopzia banah, Zomite nuntakna sungah Zomite in a awlmawh thute uh zong kician takin kigelh hi.

Khenpi nihna sungah – Zomite in Khristianna (Christianity) i vaidawn dan, i ngaihsutzia tawh kisai hong kantel hi. Zogam sungah Mikang gamkekte hong lutma, Kam Hau tapa Khua Cin in ukpi a sep hun lai-a Pi Nuam Dim tungah kilakna/kamsanna (prophecy) pan kipan, Laipian Pau Cin Hau – a tangthu, a muhkholhna (visions), Laipian pawlpi thu-upzia, ngeina a kingaihsun pawlkhat Pau Cin Hau in a phiatna thu kicing takin kigelh hi.
Pasian’ cih kammal tawh kisai, American Baptist Missionaries Zomite kiang hong tunna uh, kua teng hong hong pai, a nasepzia uh – cina damsakna lam, thu le la (literature) leh siamsinna lam, banah tuucinna lam tawh kisai zong kician takin muh theih hi.
Kum 1939 a Tonzang khua-ah ukpi Pum Za Mang thukimna tawh Roman Catholic in sang a honna pan Roman Catholic Mission kipan ahihna, kum 1952 in mawtaw hek Ngul Khaw Pau in Kolkata a phakna munah Luseite Lalrawna kici tung panin Adventist upna a ngahna, Aizawl a Adventist missionary kiangah lai a khakna tungtawnin Adventist missionary kum 1953 in Zogamah hong lut ahihna thu zong kician takin kigelh a, mission tuamtuam hong lutna hanga Zomite sungah nuntakzia kikhelna nakpi tak om ahihna leh a kikhelzia zong gelh hi. Zomite lakah Khristian a suak leh a suak lo kikalah kitelkhialhna lianpi om ahihna zong kician takin kigelh hi.

Khenpi thumna sungah – Zogam sungah khanlawhna hong tun nadinga thupiang tuamtuamte kantelna om hi. Kum 1942 – 1945 sunga Japan Gal (Galpi nihna) pen Japan lamah General Aung San leh Subhas Chandra Bose a panna uh pan kipan, Japante in December 1942 a Kawlgam buppi a khutnuaiah a koihna uh, Japan gal do dinga Chin Levies A leh B a kibawlna, tua sunga Zomi commanderste pen On Khaw Mang (Thado pan), Vung Za Cin, Khup Za Tung, Thang Za Kam (Tonzang pan), Thawng Za Khup leh Hau Za Lian (Sukte pan), Dam Khaw Mang, Lian Thawng, Mang Pum leh Thian Pum (Sihzang gam pan) ahihna uh zong gelh hi. Nasep masakin Imphal – Lamka – Tonzang – Tedim - Kalemyo lampi bawl uh a, tua pen ‘Tedim Road’ kici ahihna banah, Imphal – Tamu – Moreh – Kalaymyo zong bawl ahihna leh Japante tawh a Zogam sunga buaina tuamtuam kigelh hi.
February 12, 1947 a Panglong Conference kici, Shan gam Panglong khua a Shan, Kachin leh Zomi/Chin mite kimuhkhopna tawh kisai tawh zomsukin, a kihelte banah tua hunin Zomite laka Kawlgam palai (Burma Ambassador) masapen ahi Vum Kho Hau, high school a zo thak in kamphen ahihna zong gelh a, tua hun sunga thupiangte kician takin gelh hi.
Kawlgam in Independence hong ngahin, Buddhism pen gam biakna (state religion) dinga a kizatna, Falam khua-ah February 18 – 20, 1948 ni-in Zomi makaite in suahtakna ngah khit cianga Zogam mailam hun ding, ukpite tawh kisai ahi zongin kamkupna a neihna uh leh Zomi Nam Ni hong piankhiat dan, Gen. Aung San a sih ciangin Zomite adingin vaihawmna tuam (self determination) lametna a beina leh Chin Special Division kici pen kum 1974 in thuneihna leh hamphatna om lo Chin State ciin hong kipia ahihna thu tawh zomsuak hi.
Thualzen Gal (1964 -1965) tawh kisai, galkap lui Thual Zen leh a lawmpa Son Kho Pau in Tun Kho Pum Baite huhna tawh a mapanna, tua hun laia a nasepzia uh kician takin kigelh hi. Kum 1966 pan 1986 sunga Mizote kiphinna, MNF/Ate gamtatzia, State a ngahna uh tawh kisai kician takin kigelh hi.
Zomite leh Zomi a hi lo minam dangte tawh kizopna, sum bawlna, nek le taak zonna, leh siamsinna lama Zomite dinmun, omzia leh nuntakzia kician takin gelh hi. Baptist pawlpi tawh kisai Galpi nihna hun pan 1970 kikal hun sung kantelna kician taka a kigelh zawh ciangin, Hlimsang Movement kici, Mizote laka tung tawh kisai kantelna tawh, tua in Zomite biakna a sukkhak dan tawh kisai, kician takin kigelh hi.

Khenpi lina sungah – Zomite Khanlawhna kum 1970 – 2009 sunga thupiangte kigelh pha diak a, Zogam khanlawhna bang hanga hong piang, koi pan hong kipan, kua teng Pasian in zang hiam cih tawh kisai thu tampi kigelh hi.  Khanlawhna pen hunpi nih in khen a, khatna pen kum 1970 pan 1990 kikal hi a, a nihna pen kum 1990 pan 2009 ahi hi.
Khanlawhna a om nadingin a Thang Za Kam leh Tun Za Kap pan kipanin, a khanlawhna hun masa sungah Hau Lian Kham leh Khai Khan Suante tangthu, nasepzia, thu pomzia uh leh thugenzia uh lim takin kantel hi. Tua khanlawhna hangin Zomite in kammal – Piangthak, Pianglui, Crusade, Testimony, Amen, leh Hallelujah cih pen Zokam zah mahin zang mawk uh ahihna, thungetna tamzaw sem kizang ahihna, Zogam sungah thungetna mual tampi om ahihna tuamtuamte a etsakna tawh hong gelh pahpah ahih manin pawlpi tangthu theih nadingin zong kicing mahmah hi.
Nidanga a kithei ngei meel lo, Kamsanna, Jesu hong pai kikna, Singlamteh phuh leh gammial nasepna lamah nakpi takin khanlawhna hangin kilamdanna om ahihna thu kician takin kigelh hi.
Khanlawhna hun nihna (1900 – 2009) hun sunga Pasian mizat mi thupi, Kam Cin Hau, Langh Do Khup, Pau Lian Mungte tangthu, a nasepzia uh, leh Zogam Khristiante adinga a manphatna uh, tua khanlawhna huna mite omzia, Pasian in na a zepzia – na lamdang, lim lamdang, kamtuampau, pumpi sianthona, inn siansuahna, khua suansuahna tawh kisai kician takin kigelh hi.
Tuiphum pawlpi in khanlawhna a ngaihsutzia/ a san (loh) zia (response), A sang thei lote in a sepzia uh, Tuiphum pawlpi sungah kikhenna hong pianna leh khuatual pawlpite in khanlawhna a ngaihsutzia /dawnkik (response) dan uh kician takin kigelh hi.

Khenpi ngana sungah – Khanlawhna ii gahsuah (impact) tawh kisai kigelh hi. Tuate lakah, Kawlgam Vaigamah Zomi i hihna kitheihna lianpi a omna thu kician takin kigelh a, mi tampi in Lai Siangtho sinin, Pasian thu theihna lamah mainawtna omin, Lai Siangtho sang mahmah zong kibehlap ahihna a lim tawh et theihin om hi.
Mission nasepna lam tawh kisaiin zong ZBC in CCOC pan kipan lungdamna thu thei nai lote kiangah a nasepna tuamtuam, EBC, A.G, ZBCM, TBC, CBA (India), ZBC (India) sungah khanlawhna ii gahsuah tampi muh theihin om hi.
Tua banah, hih khanlawhna hangin, gilkial mite ann a kipiakna, biakna pawlpite pen Zomite thu le la (literature) mungpi a suakna, biakipiakna tumging (church music) leh biakpiakzia kikhelna/kilamdanna, ngeina leh khuatang nuntakzia kikhelna, kipumkhat dinga kalsuanna tuamtuamte kician takin kigelhsuk diudeu hi.

Thuhialna (Conclusion) – Hih thu a manphatna leh bang hangin kigelh hiam? Zomite nuntak khuasakzia hong thei sak hi. Zomi Khristiante adingin tangthu theihna leh laibu manpha ahi hi. Bang hangin pawlpi kikhen a, pawlpi tuamtuamte nasep bang teng hiam cih theih nading laibu hoih ahi hi. Mai lama kalsuan nadingah, nung lama hun paisate theih nadinga laibu hoih hi. Hi thei hi leh, a laibu a kem thei lote in zong soft copy beek in kep dingin hoih a, Zomi Khristian a kici khempeuh in neih dingin hoih hi. Tua ahih kei leh zong hunbit siate diakdiak bangin bel neihloh phamawh dingin ka ngaihsun hi.

Appendix A pan G ciang a omna-ah –  A. Pau Cin Hau Testimony 1931;  B. Minutes of Meeting Held on 25th and 26th April 1942; C. The Panglong Aggrement 1947; D. Memorandum Submitted to the Prime Minister of India; E. Adoption of the name Zomi Baptist Convention; F. First World Zomi Convention; G. Re-unification Movement after the British Rule : India.. cihte kihel a, hihte bekbek zong a manpha lua mahmah hi khin hi.
Lai gelhsiam cihtakah, a thu kilepzia pen systematic mahmah a, a masa ding leh a nunung ding pen hici zaw deuh leh cih ding om lo hi. Tua in a manphatna banah sim nuamsak mahmah hi. Cihnopna-ah thu pawlkhat a thu hoih mahmah napi, a masa leh a nunung ding, a thu kilep dan hoih lo hanga sim nuam het lo om thei hi.
Zogam Khristian tangthu, gal le sa thu, dawi le kau pan Pasian thu, Zomite ngeina, zia le tong, biakna pawlpi tuamtuamte nasepzia, Zomite nuntakna sungah Khristianna in na a sepdan, Zomite sunga mi thupi pawlkhatte tangthu, nasepzia, Zogam leh Zomite adinga a manphatna uh, innkuan kivaipuakdan, upkhialhna om thei ahih manin ki-kep a kisapzia leh thu manpha tuamtuam omna ahih manin, Zomi khat adingin simloh phamawh, neihloh phamawh, theihloh phawmawh, zatloh phamawh thu kigelhna laibu ahi hi.
Gensa mah bangin hih laibu pen Lambert Academic Publishing (LAP) in a suahkhiat uh hi a, khat beka lei nuamte adingin EUR 79.9 in laibu sai tuamtuamah lei theih ding hi. Tua loin, online panin a lei nuamte adingin amazon.com panin lei theih dingin kikoih ding hi.

T. Sawm Lian
Daihna Cabin || 9.8.2013

2 comments: