Thuthak (News)

Friday, July 1, 2011

THUPHA NATNA

(Hih thu, Vanneihtluanga, Lengzem Editor in a gelh hi a, hih bang natna hanga buai mi tampi Zomite lakah om ahih manin, natna ahih lam i theihcian nadingin a kitei hi - T. Sawm Lian)


Kum zalom 20-na cil 1901 kumin, German doctor Alois Alzheimer in a mak mahmah khuak natna mukhia hi. 1906 kumin ama min tapsakin Alzheimer’s Disease kici hi. Tua bang natna citciat pen kum 2000 in ka nu in kum 83 mi hi-in sihpih ding cih kei leh leitung mihing kuamah in theikhol lo hi.

Amah ka nu Ralte Kawlni
Kum upate a ngaihsutna uh naupangkik cih pen thudik tawntung ahi hi. Ka nu pen naupang bang bek zong hi lo, naungek phadiak hi. Nu pum sungah kik leh thei lo ahih manin naungek bangin hankhuk a zuan ahi hi. Tua banga mihing nuntak a lamdangsak natna pen gen nuam het lo hi. Mi thupi, US President Ronald Regan leh lampiah siah Charlton Heston leh Rita Hayworthte bek ii ngah ding peuh sa kha kei in. Lungdai khua kianga piang, ka nu in zong vei thei a, 2006 in mihing 26.6 million in vei a, 2050 ciangin a zah li in tam dingin kituat hi. Natna nam khat hi cih a kitheih zawh kum za sungin zong a zatui kimukhia lo a, lungmuang taka om hithiat theih ahi kei hi. Komau innkuan mah bangin damlohna nam khat ahih lam a thei lo honpi khat om ahih manin nuam sa lopipi in kong gelhkhia hi.

Galpi lai hun, Mikangte in Aizawl Lammualah German gama kuan ding Mizo tangval 2100 kikaikhawmin, France gamah a paisak kum 1917 April kha in ka nu piang a, nu neu, sa hoih, leh a thahat mahmah ahi hi. Sunday School panin lai gelh leh sim sinin, a text bu pen Lai Siangtho leh Labu ahi hi. Mizo Union leh Numei Kipawlna-ah a kizang mahmah khat hi a, crusade leh campingah kizangin, kum 70 mi ahih zawh ciangin zong siatni nopni-ah innkuan khut le khe hiden lai hi.

Kum 1989 in ka pa in a omlohsan ciangin hong khamuan pen amah ahi hi. “Pasal sanga manpha zaw Jesu Khris i neih naak leh patauh nading om lo a, hangsan takin i maia omte i phusuak zel ding hi,” cih pen a thupi pen ahi hi. Phunphun loin ama hihna ciangah a lungkim thei mi ahi hi.


Kilamdanna
Kum 75 kiim ahih panin a nuntakna-ah kilamdanna om hi. Amah in zong gensiam loin, “Bangci bang hiam khat in om ing” cikik zel leltak hi. Ka pa omlohsanna hang ahih ding ka um lel uh hi. Kum hong kiveiin, nidanga gen le sak a hau ngei het loin gen ding hong hau a, kisap tam a nei ngei het loin a kisap hong gengen a, kilamdanna hong om hi. Kum upatna hang ahih ding umin a deih bangbang, a ut bangbangin omsak ka sawm lel uh hi.

Inn pua lamah misi gal leh innkuan adingin a kizang pen mah hi zel lai a, mi hopih nuamsa in, innsunga hong lenglate hopih masa tangtang hi. Innkuan sungah, a puan mansak a theihloh leh, a puan hoih a pho, a tupsak penin a hoih lo zaw tawh khek a sak hun hong om zeuhzeuh a, van selsim leh kikepbit kul sa hi. Ompih nasemte “Ka puan gu hi” ci-a a gengen theih ciang ompih kician zong ka nei thei nawn kei uh hi.

A puan hoihlo a khui lai ka mu thei zel hi. Ka lawmnu kiangah ka nu pen a kisap leisak lo leh it lo hi teh, ciin ka tawng kha liang hi. A kisapte a leisakna thu hong genin, anung ciangin ken zong ka thei hi. Puan hoih a kileisakte mi pia in, aman a siate na silh zel zaw hi. Gi lo deuhdeuhin, mi lakah kihel nuamsa deuhdeuh a, khatveivei nungak puan silh a ut hun bang om thei hi. A lawmte kiangah gen dinga kilawm lo gen hun nei thei zel a, TV sunga bawllung suite Miksi sa-a a khut tawh phaam a sawm hun bang zong om thei zel hi. Ka inn vuah Committee ka neih uh ciangin amah zong a kihel a kisak hun, a tutcip hun bang zong om thei zel hi. Cih nading thei loin…. misiamte kiangah ka pai hi.

Haina hi lo, cidamlohna hi zaw…
Tua hun lai-in ka lawmpa’ nu zong tua bangin na buai mahmah hi. A nu, mi maizumthei mahmah khat pen mi innah annek uk a, Vaigam lamah ki-ensak dinga paipih a sawm uh ciangin zong, “Thu na ngetsak ding omin, na pai kul hi” ciin khem phot kul zel hi. Doctorte in Alzheimer natna ahihna thu na hilh hi. Tua natna pen ka nu natna tawh kibang ahihna thu hong hilh ciangin, ka nu pen a hai hi loin, natna namkhat a vei ahihna ka thei hi.
“Kum upat tawh kizuiin mihing khuak sunga cell tam si deuhdeuh a, tua in na ciamteh theihna kiamsak deuhdeuh hi. Alzheimer’s disease veite khuak cell pen a siat ngei nading sangin si hatzaw a, na ciamteh theihna kiam hat mahmah hi” cih hong hilh uh hi.

“Bangci banga kep a khoi ding hiam?”

“A damsak nading om lo hi. Itna tawh kep hi mai hi. Amah sangin a innkuanpihte na poimawh zaw uh hi” ci-in doctor in ka nupa uh thu hong genpih hi. 

Ka nu nuntak kilamdanna pen komau hong bawlsiat nop man hi loin, cidamlohna nam khat ahi cih hong hilh khit uh ciangin dam lo kepin ka kem siam ta uh hi. (1) Nang leh kei in zong hih bang natna vei thei hang a, tua bang nei cih i kitheih phet-in innkuanpihte kiangah i dinmun kician taka hilh ding, tua in innkuanpihte adingin kiginkholhna hun omsak ding hi. (2) Innkuanpihte in tuabang natna a vei uh ciangin innkuanpihte a bawlsiat nop man kisa thei a, innkuan kiminsia thei hi. (3)Veng le pam lakah hih bang natna vei a om ciang kimukhial thei hi. Tua ahih manin hih thute i theih kisam hi.

Natna khat ahi cih saan kul
Natna hi cih i theih kei a, i saan kei leh, “Ka nu pen a lungsim na sia zen si e maw!” cih baih hi. Misi gal nading leh vakkhiatna a zat dinga sum ka piakte, “Ka upmawh sangin tam zang zaw” ci-a ka ngaihsutte aman na zang mahmah loin, neu cikcikin khep-in, bang kalah na zep maimai hi, cih ka mukhia hi.

Theihsiam kul hi
Amahah kilamdanna om hi cih thei a, vensak ut hi. Tua dingin a sia le pha theihna hoih nawn lo hi. Tua bang haksatna pan nuamzaw ding hih lamenin vakkhiat a ut hun zong omin ka thei hi. Sumbawl mi ka hih manin ka ompihden thei kei hi. Minit 20 kihal-in ka sai-ah hong pai zihzeh thei hi. Ka tata neu lai hi a, “Na pi vakna-ah vakpih unla, khatvei na paipih uh ciang pek 5 kong pia ding hi,” ka ci hi. A ciil lamin lawp mahmah uh hi. Ahih hang, sunnung lam ciangin, “Pek sawmnga bang lawh ta ning, ut nawn keng” a cih hun uh bang hong om hi.

Maizumna, kisungsiatna leh ngaihsut siamna tawm deuhdeuh a, nekkhawmna tanute lakah leh kitenna biakinn sunga tutphah masapenah a luppuan tawh a kianga tute in namtui a sak hetloh a zunhing gim tawh a tut viauvuau hun bang om thei zel hi. Mi awngholh (toilet) ninsakin, tamveipi innvengte in hong kha uh hi. Vakkhiat den ut a, kipatau ahih manin inn kongkhak kilhcip (lock) den kul hi. Ahih hangin a hatlai huna khatvei a singkhuah 104 pua thei ahih manin, ngaihsutna zang het lo a thatang bekbek a zat ciang, kum 80 kiim ahih hangin socket bolt ngeinate siasak pahpah hi. A tha hong hatkik mahmah ahih manin a theisiam lote in dawi nasepna sa kha thei ding uh hi.

Dawi Nasep?
Pasian thu gen a uk mahmah in bangmah gen ngei nawn lo hi. A lawmte in hong veh uh ciang Lai Siangtho mun a deih mahmahnate a sim uh hangin bangmahin ngaihsun tuan loin, a simte niik mong zut saksak lel hi. Komau bangin ka nu pen natna nei ahih lam theitel lo uh ahih manin, a sung panin dawi hawlkhiat a sawm bang hong om mawk hi!

Ahih hangin kul ka sa kei hi. Ka nu pumpi sungah hawlkhiat ding bangmah om lo hi. Hih pen natgual khatpeuh tawh a kibang natna nam khat hi a, damsak theihloh ahih manin a sihpih ding ahi hi. Itna tawh ka hih theih bang vua ka kep uh pen ka tavuan uh ahihna ka theician mahmah hi. Ka nu khuak a siat semsem hangin Pasian pen khuak hi loin, kha hizaw a, khuak sangin van a kha thupina ka muh nading na hizaw hi.

Kipiakzawh kul
Naupang ommawh kep sangin picing ommawh cin haksazaw hi. Mai phiat ut a tui hekkhiat dan siam lo hilh hak lo hi. Ahih hangin mei cih ut a gas zatdan mangngilhna hanga gas stove tunga mei cih a sawm hun leh, sathau kisuangso a sa mahmah sikkeu tawh hawp a sawm hun zong om hi.

Tua banah, na tehkak leh khensiamn lamah kician lo hi. A niam leh sang, a gamla leh naite theih nawn lo hi. A mai lama tutphahah a tun ma-in tut a sawm hun leh, tung nai lo kisa-a a tutphah tawh a kitauh khak hun bang om thei hi. Dailen kul hi cih a pumpi sung pan a hilh a om ciang, nidanga a siam mahmah dailen dan nangawn hong thei nawn lo mawk hi. Bangci bang hiamin amah leh amah kivensak ut a, mi tamlohna mun a zuat hun zong hong tam mahmah hi. Hun hong pai zelin naungek bang lianlianin zu le ek siaksak kul a, a maingatna lamlamah cil sia ziauziau hi. Lai Siangtho tawi a ka zuih zel ka nu pen, puansia tawh sunkhua a ka zuih kul ta hi.

Pau-ah haksatna
Alzheimer natna hanga na mangngilh pen kum upatna hanga tu le tate theihcianloh sangin nasia zaw lai hi. Khuak sunga kampaukhiat theihna pen sia hat mahmah ahih manin a ni a ni-in tam pau lo deuhdeuh a, a pau sunsun ciangin zong a sentence tawm deuhdeuh hi. Ka pa lim, limgelhsiamte’ hong gelhsak en-in a lunglen thu genkhiat sawm a, a genkhiat nading kammal thei zo nawn lo hi! Ka pa lim kigelh kawkin, “Pa aw” a cih kei leh, ka lawmnu pen “Nu aw” a cih hun bang om thei hi.

La sakna
Naungek piangtung in nisimin siam thak a neih a kilungdampih tawh kilehbulhin, ka nu in nisimin a siamsa mangngilh zel hi, cih ka theih ciangin ni khat manphatna ka phawk semsem hi. Kam tam pau lo deuhdeuh ahih ciangin, bangcik hiam ciangin ka nu aw ka zak nawnloh hun om ding hi, cih ka theisiam hi.

Kammal kician a gen theih nawnloh zawh ciangin zong la sakpih theih hi, cih ka theikhia hi. Tuni a ka sakpih theih pen zing ciang sakpih thei nawn lo ding ka hi, cih thei kawmin phatuamngai takin kha khat sung ka sakpih hi. Tua in a lungkhamna vengsak deuh-in ka thei hi. A cidam lai-in Labu en loin sasuak thei phial a, a kizom danin ka sa zel uh hi. La suak thak sangin amau hun laia late theizaw hi. A sunga late ka nu tawh khitui naptui luangkawma ka saksa veve uh ahih manin Labu pen kei adingin ka nu mualsuang ahi hi. Sabuai hongin, “Topa na thu manpha pen, simlei-ah guabang ka nun sungin….” cih la ka sak lai uh leh, khatvei zong hih la sakhawmkik nawn lo ding cih thei kawma…

Kei hoihna bangmah muang kei ing,
Amah in muangzawk ding bawlzo;
Kei’ tungah bangmah hoihna mu lo ding hi,
Hong hotkhiatna mun longal-ah…..
cih la ka sakkhop lai uh hunte ka damsung huna ka theihden ding hun manpha hong suak hi.

Ihmut hun tung ta
Mihing in mel tawh i kidawkkhiatsak – khasiatna, natna leh lungdamnate pen, pau ding a tam theih nawnloh zawh ciangin ka nu melah muh ding tam nawn lo deuhdeuh hi. Vakkhiat hun hong tawm deuhdeuhin, suna innsungah ka ihmutsak uh ciang khasia maw lungdam cih zong a mel pan kithei nawn lo hi. A pumpi hiang tuamtuamte hopih theih hi nawn lo a, nat le sat nei mel pua nawn loin, tang takin ihmu hi. Lupna tungah an pia-in, zun le ek ka siaksak uh a, cidam lo kep tektekah tawldamzaw deuh ta hi. Lupna tungah a tut ciangin zong amah hong vehte puan mong khoihsak maimai cih simloh hih theih nei nawn lo hi.

Amah a deisakte in nek theih lim thei penpente hong tawikhawm uh a, neksak kul lo hi! Naungek banga ngaihsut ding hi. A hoih lai huna lim a sak pen Singthupi leh lim a sak hetloh Bawngnawitui kibang khin ta a, theikhen nawn tuan lo hi. Tua ahih manin a pumpi adinga hoih, digestion hih buai lo ding, taw siak nuam dingin naungek an, Cerelac / Nestum pia-in, naungek bang lianin picing diaper tengsak leng kep nuam hi. A lupna kiangah ciamnuih genin nui zuazua-in, bang peuh gen leng zong phamawh sa loin, sip takin ihmu thei veve a, buai nawn lo hi. 

Natna nei lo bangin ihmu sip mahmah ahih ciangin upmawh thu tawh kep le khoi kul hi. Bed sore a neih ding kilau pen a, kep baih lua lawmlawm ahih manin theihloh kalin hong paisan khak ding kilau zawsop hi. Hih bangin ka nu pen kum khat sung ka kem uh hi.

Theihkhol theih hi
Tuni donga a hang kithei lo natna in zatui zong nei tuam tuan lo hi. Kepdan hoih omsun pen lungsim nuam taka omsak (mental stimulation), pumpi exercise lak, nek le dawn hoih neksak, leh tawldam taka sihsak hi mai hi. Ka nu omdan ka gen laitakin Alzheimer natna neite pen a sep dan kibang kim lo hi. Hih tawh kisai a theite in, linglawngna (confusion), hehbaihna/sinsiatna – mi vuak nopna lungsim leh pau kilawm lo zatna, lungsim puakzia kilaih (mood swings), pau theihlohna (language break down), ciamteh theihna kiam leh leitung pan kituam lakna (withdraw)te pen a sepdan tangpi ahi hi, ci uh hi. A pumpi nasep (bodily functions) tawm deuhdeuh ding hi, cih hong hilh uh a, ka nu nuntakna-ah tung kim hi. Natna ahih lam kithei baih zen leh aw…..

Hih bang natna pen a kitheihbaihna tuamtuam om thei hi. Pawlkhatah ciamtehtheihna a kiam lai-in pawlkhatte a khut lam (hand writing) uh sia a, lai sim zong haksa sa phut thei uh hi. A simsim hangin a omzia zong thei lo thei uh a, nisim hih ngeina (habit) buai-in, ei le ei lamdang kisakna, a ngaihsutna (illusion) pen a taktak a sak hun uh zong om thei hi. Amau a kem leh a kianga om peuhpeuh hua thei uh hi.

A pumpi uh hat lai mahmah napi, a ngaihsutna uh mu le mal om nawn lo pen a haksa pen ahi hi. A kem dingin nurse cial ci lah hi lo a, naupang khuaval mahmah kep banga kep kul hi. A natna a serious bang zelin a ciamtehtheihna uh kiam deuhdeuh a, a pau theih nawnloh uh ciangin mai puakzia leh limpiah tawh a dawksak pawl omin, a dawksak tuan lo ka nu bang zong om veve hi. Mi pawlkhatah facial expression mang baih a, pawlkhatah mang hak hi. A sihna uh hang pen a tawpah pneumonia khawng peuh zong hi thei hi.

Cidam lo hi a, mihai hi loin, mi gi lo zong hi lo hi. A sia lama a nuntakna uh kilaih pen a innkuanpihte adingin a haksa pen ahi hi. Hong bawlsiat nop man peuh kisa kha thei hi. Tua bang hun ciang natna hanga om ahi cih pom in. I itna a liat semsem leh hih natna pen theihsiam haksa hi. “Nu aw, hong thokik aw” ci-a kah mai zong uthuai thei zel hi. Tua ahih manin a cidam lo zaw hi loin, a innkuanpihte in counseling kisamzaw hi. Ko nupa zong misiam in hong hilh hi kei leh minsia mahmah kha ding hi ung.

Thupha lianpi na hizaw
A tawpna-ah hih natna pen komau adingin thupha ahih lam ka thei hi. Hih thupha in na innsung hong lut khat zenzen leh “Kamsia zen si” ci kei in. I ki-it taktak hiam cih theih nadingin Pasian in hong piak hi, ciin ngaihsun inla, na itna pen bangci banga lian ahi hiam, cih dawkkhiat nadingin kipumpiak in. A husan tawpna dong it takin kem inla, nangmah mahmah in a zun le ek, a cil siaksak in. Tua pen thupha simzawhlohin hong suulzuih ding hi. Ka upmawh thu ka gen kei hi. Thei ing.///

No comments:

Post a Comment